100 میلیون هکتار از اراضی ایران در معرض بیابان‌زایی

از کل مساحت کشورمان 7‌/‌43 میلیون هکتار در گروه اکوسیستم بیابانی جای می‌گیرد و در این میان 32 میلیون هکتار از این اراضی پوشش گیاهی ندارد و حدود 2‌/‌20 میلیون هکتار از اکوسیستم‌های بیابانی نیز تحت تاثیر فرسایش بادی قرار دارد. علاوه بر این 7‌/‌7 میلیون هکتار از این مساحت نیز در محدوده مناطق تحت تاثیر فرسایش بادی جای می‌گیرد که در کشورمان در 208 منطقه و 18 استان شناسایی شده‌اند.

فرهاد سرداری، معاون فنی دفتر امور بیابان سازمان جنگل‌ها درباره این‌که مقابله با بیابانزایی چقدر جدی گرفته می‌شود، می‌گوید: پس از تغییر اقلیم و کمبود آب شیرین از بیابانزایی به‌عنوان سومین چالش مهم جامعه جهانی در قرن 21 یاد می‌کنند. براساس گزارش‌هایی که سازمان‌های بین‌المللی منتشر کرده‌اند، یک‌ششم جمعیت، سه‌چهارم اراضی خشک و یک‌سوم خشکی‌های 110 کشور جهان در معرض پدیده بیابانزایی قرار دارد.

افزون بر این 73 درصد تمام مراتع جهان به مساحت 3‌/‌3 میلیارد هکتار نیز از سوی این پدیده تهدید می‌شود، در حالی که کاهش توان تولید خاک در 47 درصد مناطق خشک جهان و غیرقابل استفاده شدن حدود 70 هزار کیلومترمربع از اراضی حاصلخیز در سال و بالغ بر 42 میلیارد دلار خسارت سالانه به محصولات کشاورزی را نیز باید از دیگر آثار این پدیده برشمرد.

سرداری درباره این‌که این پدیده در کشورمان چه اثراتی داشته، خاطرنشان می‌کند: پیامدهای وسیع اکولوژیک، اقتصادی، اجتماعی و زیست‌محیطی از اثرات این پدیده در کشورمان است، چون هجوم ماسه‌های روان به کانون‌های جمعیتی، زیربنایی، صنعتی و اراضی کشاورزی سبب کاهش حاصلخیزی و توان تولید اراضی زراعی و عرصه‌های منابع‌طبیعی شده است. این در حالی است که باید تشدید شوریزایی، کاهش کمی و کیفی آب‌های زیرزمینی، افزایش حساسیت اراضی به فرسایش، کاهش تنوع زیستی، دامن‌زدن به پدیده‌های مهاجرت و بیکاری را نیز بخشی از تاثیرات بیابانزایی در کشورمان دانست.

بیابا‌نزایی و چالش‌های پیش‌رو

بیابانزایی را باید مساله‌ای فرابخشی و بین‌المللی به‌شمار آورد، زیرا مهار و کنترل این پدیده، از عهده سازمان یا وزارتخانه واحدی بر‌نمی‌آید.

معاون فنی دفتر امور بیابان سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری کشور درباره چالش‌هایی که درخصوص کنترل این پدیده در کشورمان وجود دارد، عنوان می‌کند: اصلی‌ترین چالش، نبود مدیریت هماهنگ کنترل عوامل انسانی بیابانزاست. این مساله باید با قانونمند شدن شاخص‌ها و معیارهای بیابانزایی از سوی تمام دستگاه‌های دولتی و غیردولتی و بهره‌برداران برطرف شود.

وی کمبود و محدود بودن دستاوردهای تحقیقاتی در زمینه کنترل پدیده بیابانزایی در مناطق مختلف اکولوژیک بویژه با مشارکت جوامع محلی، بهره‌برداران، مرتعداران، کشاورزان، دامداران، تامین اعتبار مورد نیاز و نیز لزوم مدیریت هماهنگ بخش‌های تحقیق، آموزش، ترویج و اجرا را از چالش‌های پیش‌روی مسئولان در کنترل پدیده بیابانزایی می‌داند.

اقدامات انجام شده

هفدهم ژوئن 1994 کنوانسیون بین‌المللی مقابله با بیابانزایی نهایی شد و ایران از اولین کشورهایی بود که به عضویت این کنوانسیون درآمد. سرداری درباره تعهدات ایران در قبال این کنوانسیون و کارهایی که تاکنون برای مقابله با بیابانزایی در کشورمان انجام شده، خاطرنشان می‌کند: تهیه برنامه اقدام ملی بیابانزدایی و ارائه آن به کنوانسیون بین‌المللی بیابانزدایی سازمان ملل متحد، تعیین شاخص‌ها و معیارهای بیابانزایی براساس ویژگی‌های خاص اکولوژیکی، اجتماعی و اقتصادی کشور و تشکیل کمیته ملی مقابله با بیابانزایی را می‌توان از کارهایی دانست که تاکنون برای کنترل این پدیده در کشورمان انجام شده است.

معاون فنی دفتر امور بیابان سازمان جنگل‌ها به تهیه و اجرای طرح‌های مقابله با بیابانزایی، مستندسازی دانش بومی و فنی کشور در زمینه مقابله با بیابانزایی، سازماندهی سازمان‌های مردم نهاد، استفاده از انرژی خورشیدی‌ در مناطق بیابانی را تعدادی دیگر از طرح‌هایی می‌داند که برای مقابله با بیابانزایی در کشورمان تاکنون اجرا شده است. این در حالی است که به گفته سرداری از دهه 40 در کشورمان طرح‌هایی برای کنترل فرسایش بادی اجرا شده است.

وی توضیح می‌دهد: تهیه طرح‌های پرورشی تاغزارها (گونه‌های بیابانی) و مدیریت جنگل‌های دست‌کاشت بیابانی، نهالکاری با 38 گونه مقاوم به خشکی، بذرکاری و بذرپاشی، مالچ‌پاشی، عملیات حفاظت و قرق و اجرای طرح مدیریت هرزآب در مناطق بیابانی نیز برخی از اقداماتی است که برای کنترل این پدیده انجام شده است.

نباید فراموش کرد حدود یکصد میلیون هکتار از اراضی کشورمان تحت معرض پدیده بیابانزایی قرار دارد. علاوه بر این، برای مهار این پدیده در کشورمان باید مدیریت منسجمی صورت بگیرد، زیرا تا وقتی تمامی دستگاه‌ها و جوامع و بهره‌برداران مانند مرتعداران، کشاورزان، دامداران و معدن‌داران برنامه هدفمندی را با کمک یکدیگر دنبال نکنند نمی‌توان به مهار این پدیده امیدوار بود.

این در حالی است که باید یاد‌آور شد: مسئولان در اولین گام باید شاخص‌های لازم برای مقابله با بیابانزایی را در همه طرح‌ها و برنامه‌های دستگاه‌ها مشخص و با سرمایه‌گذاری در بخش فرهنگی از ظرفیت‌های جوامع محلی نیز برای کنترل این پدیده استفاده کنند.

مهدی آیینی‌/‌گروه جامعه