DNA گریبانگیر مجرمان حرفه‌ای

این در حالی است که آزمایش DNA تنها روشی است که تا‌کنون از نظر علمی و عملی قابل خدشه نبوده و فرد اصلا نمی‌تواند در آن دخالت کرده و آزمایش را مخدوش کند، بنابراین آزمایش DNA بهترین شیوه تعیین هویت است که علم امروز دنیا به آن رسیده است.

در ایران نیز هم جهت با سایر کشورهای جهان که اقدام به بکارگیری این روش کرده‌اند قدم‌های خوبی به لحاظ قانونی و اجرایی برداشته شده است.

طرح تشکیل بانک هویت ژنتیک ایرانیان که اولین قدم‌های تشکیل آن در سازمان پزشکی قانونی کشور برداشته شده، سوالاتی را در اذهان افکار عمومی کشور ایجاد کرده است.

به همین مناسبت با دکتر عبدالرزاق برزگر معاون پزشکی و آزمایشگاهی سازمان پزشکی قانونی کشور به گفت‌وگو نشسته‌ایم تا پیشینه تشکیل چنین بانک‌هایی در دنیا، کاربردهای آن، میزان هزینه،‌ فایده و کارایی این بانک را بررسی کنیم.

اولین بار بانک هویت ژنتیک در کجا شکل گرفت؟

سابقه انگشت‌نگاری ژنتیکی به شیوه امروزی به حدود یک ربع قرن پیش بازمی‌گردد. زمانی که سال 1985، الک جفری در انگلستان اقدام به طراحی تعیین هویت از طریق DNA کرد و سال 1986، از این روش برای رفع اتهام از یک مظنون احتمالی در تجاوز به عنف در انگلستان استفاده شد. با تشکیل اولین بانک داده‌های ژنتیکی در انگلستان سال 1995، انقلابی در فرآیند کشف جرم و شناخت مجرمین و در نهایت پیشگیری از وقوع جرم در این کشور به وقوع پیوست. تا اواخر سال 2008 بیش از پنج میلیون پروفایل ژنتیکی در این بانک به ثبت رسید.

در سال‌های 2009ـ 2008 در مجموع 17 هزار و 643 مورد مشابهت بین اطلاعات صحنه جرم با ذخیره اطلاعاتی‌ بانک ژنتیک در انگلستان گزارش شده است. با توجه به این نکته مهم که براساس برخی مطالعات انجام شده تا بیش از 60 درصد مرتکبان جرایم خشن که از زندان آزاد شده‌اند در کمتر از سه سال پس از آزادی دوباره به جرایم مشابهی مبادرت می‌ورزند، نقش بانک هویت ژنتیک در شناسایی هویت این مجرمین با استفاده از مدارک مکشوفه در صحنه جرم بیش از پیش نمایان می‌شود. چنان که براساس تحقیقات انجام شده، تشکیل این بانک در انگلستان به تنهایی باعث کاهش 26 درصد جنایات شده است.

FBI هم سال 1998 در هشت ایالت آمریکا اقدام به راه‌اندازی این سیستم کرد. بسیاری از پرونده‌های جنایی که سال‌ها معضل دادگاه‌های اروپایی و آمریکایی بود، توسط این روش به سرانجام رسید. نظر‌سنجی از مجرمین در آمریکا مشخص کرد که بسیاری از آنها با آگاهی از راه‌اندازی بانک ژنتیک، از تکرار ارتکاب جرم خودداری کرده‌اند.

تمامی سلول‌های انسان بجز گلبول‌های قرمز و پلاکت دارای ماده ژنتیکی DNA در هسته هستند. بنابراین DNA حتی در یک تار مو، یک قطره خون یا بزاق نیز وجود دارد. حتی در غیاب فرد می‌توان ماده ژنتیکی را از قسمت‌های مختلفی که در ارتباط با فرد بوده مانند شانه و مسواک استخراج کرد. در DNA انسان قسمت‌هایی وجود دارد که در افراد مختلف دارای تنوع هستند. به عبارت دیگر در ماده ژنتیکی هر فرد، ویژگی‌های منحصر بفردی وجود دارد که وی را حتی از پدر، مادر، خواهران و برادران خود متمایز می‌کند. احتمال یکسان بودن هویت ژنتیکی میان دو نفر (به جز دوقلوهای همسان)، آنچنان اندک است که عملا صفر در نظر گرفته می‌شود و احتمال این‌که اطلاعات ژنتیکی فردی با فرد دیگر دقیقا مشابه باشد، یک در 80 کوادریلیون (1015×80) است یعنی نزدیک به صفر.

در حال حاضر برای تشخیص هویت از خصوصیات ظاهری صورت، خصوصیات کلی بدن، جنس، سن، قد، رنگ، مشخصات چشم‌ها، برخی علائم و ویژگی‌های خاص افراد مانند خال‌ها، خالکوبی‌ها، بد‌شکلی‌ها، اثر انگشت، گروه‌های خونی اصلی، RH، HLA، ویژگی‌های دندان‌ها و حتی اسکن قرنیه استفاده می‌شود. هرچند این شیوه‌ها و بهره‌گیری از موارد فوق ساده‌ترین و ارزان‌ترین روش‌های تشخیص هویت محسوب می‌شوند، اما بهره‌گیری از این ویژگی‌ها برای تشخیص هویت با معایبی نیز همراه است که در مواردی کار را برای کارشناسان دشوار می‌سازد. به‌عنوان مثال در بسیاری از مواقع مانند سوختگی‌ها دسترسی به خصوصیات و علائم خاص افراد از بین می‌رود یا این که اثر انگشت همیشه بر جای نمی‌ماند. امکان ایجاد تغییر در برخی علائم و مختصات یاد شده یکی دیگر از محدودیت‌ها و نقایص بهره‌گیری از این شیوه‌ها به شمار می‌رود. گاهی نیز خطاهای فردی و ابزاری کار را با مشکل مواجه می‌سازد.

یکی از آزمایشگاه‌های سازمان پزشکی قانونی کشور، آزمایشگاه ژنتیک (DNA) است که بهمن سال 1374 آغاز به کار کرد و به عنوان نخستین مرکز پیشرفته تعیین هویت و کشف جرم با استفاده از DNA typing در ایران فعالیت خود را در این زمینه آغاز کرده و توانسته موفقیت‌های چشمگیری را به دست آورد.

کاربردهای این روش در پزشکی قانونی شامل بررسی خویشاوندی (اثبات ابوت، بنوت، مادری، خواهری و برادری) تعیین هویت دقیق مجرم از روی مواد و آثار به جا مانده در صحنه جرم شامل تمام مایعات بیولوژیک (خون، ادرار، بزاق، ترشحات، منی و...) و نیز تمام بافت‌ها شامل پوست، مو، استخوان، غضروف و دندان است. تعیین فرد یا افراد متجاوز به عنف، تعیین هویت اجساد در مواردی که جسد متلاشی شده باشد از دیگر وظایف این آزمایشگاه است.

قبل از پاسخ به این پرسش باید بدانیم که هویت چیست و تشخیص هویت چه مفهومی دارد؟ تشخیص هویت، شناسایی مجموعه علائم و خصوصیات یک فرد برای تشخیص وی از بقیه افراد جامعه با بهره‌گیری از مدارک، سوابق یا اطلاعات موجود یا کمک اشخاص دیگر است. برای تشخیص هویت، باید تمام یا بخشی از خصوصیات فرد مشخص شود و با مشخصات فرد خاصی که مورد ظن قرار دارد منطبق باشد. برای شناسایی فراریان جنایی، جنایتکاران باسابقه، افراد دچار فراموشی، گمشدگان، جابه‌جایی نوزادان در بیمارستان و حتی امور ارث و مهاجرت از تشخیص هویت استفاده می‌شود. همچنین این روش در تشخیص هویت اجساد و به خصوص اجساد ناشناس، اجساد فاسد و متلاشی شده، اجساد مثله شده و نیز در تشخیص هویت در حوادث دسته جمعی و بلایای طبیعی مورد استفاده قرار می‌گیرد. از نقطه نظر تکنیکی در حال حاضر برای DNA typing ، 11 سایت مورد بررسی قرار می‌گیرد و نتایج حاصل با تقریب 99.99 درصد بیان می‌شود، بنابراین در مواردی که ابوت فرد تایید نمی‌شود یا در حقیقت تجانسی بین سایت‌های مورد بررسی افراد مشاهده نمی‌شود، چنین نتیجه‌ای کاملا قاطع است.

برای استفاده از این روش در تشخیص هویت، نیاز به مقدار اندکی از نمونه مانند یک لکه خون، یک تار مو یا حتی مقدار اندکی از بزاق به دست آمده از ته سیگار یا آدامس جویده شده نیاز است. متخصصان در این شیوه از طریق نشانگرهای مولکولی وارد عمل شده، نمونه‌های حاوی DNA افراد را آنالیز می‌کنند و برای افزایش دقت در تشخیص هویت از 13 جایگاه تکراری در کروموزوم‌های مختلف استفاده می‌کنند. با بررسی این 13 نشانگر در افراد می‌توان گفت پروفایل هر فرد در کل دنیا منحصر به فرد است. به علت وجود روش‌های سریع استخراج DNA و استفاده از روش‌های خودکار، خطاهای انسانی حذف می‌شود و کشف هویت بدون وجود شاهد و نیاز به مقایسه با مشخصات مظنون انجام می‌گیرد.

در حال حاضر کار با تکنیک DNA برای تعیین هویت در کشورهای مختلف آغاز شده است. انگلستان از سال 1995 اقدام به تشکیل بانک داده‌های ژنتیک خود کرد. ایالات متحده نیز از سال 1998 در برخی ایالت‌های خود دست به تشکیل بانک هویت ژنتیک زد. بانک داده‌های ژنتیکی در نیوزیلند سال 1996 و بر مبنای الگوی انگلیسی آن شکل گرفت. همچنین بانک‌های مشابهی در کشورهای استرالیا و آفریقای جنوبی تشکیل و به سرعت توسعه یافتند. حتی در منطقه خاورمیانه نیز شاهد راه‌اندازی این بانک‌ها در برخی کشورها از جمله کویت و امارات متحده عربی هستیم. از سوی دیگر اتحادیه اروپا سال 2001 به تمامی اعضای خود پیشنهاد کرد نسبت به تشکیل بانک هویت ژنتیکی اقدام کنند. به این ترتیب بسیاری از کشورهای دنیا اقدامات خود را در این زمینه آغاز کرده‌اند به طوری که در حال حاضر بانک‌های مشابه در 56 کشور دنیا تشکیل شده یا در حال شکل‌گیری هستند.

در کشور ما سازمان پزشکی قانونی پس از توجه نمایندگان مجلس شورای اسلامی به این امر و تصویب تشکیل بانک هویت ژنتیک در قالب برنامه پنجم توسعه کشور، بر آن شدند تا پس از تهیه زیرساخت‌های لازم و طی مراحل قانونی جهت شناسایی گروه‌های هدف، بانک هویت ژنتیک ایرانیان را تاسیس کنند تا به این وسیله بسیاری از مشکلات را حل و گام موثری در کشف سریع جرایم و پیشگیری از وقوع جرم بردارند.

مقامات عالی‌رتبه کشوری، افراد دارای مشاغل پرخطر چون خلبانان، نیروهای مسلح، خبرنگاران و افرادی که در صحنه‌های پرخطر حضور می‌یابند و همچنین مجرمان جزو گروه‌های هدف به شمار می‌روند.

در شرایطی که اطلاعات ژنتیکی مجرمان سابقه‌دار در بانک هویت ژنتیکی وجود داشته باشد و از صحنه جرم نیز نمونه‌ای به دست بیاید، می‌توان پیش از بکارگیری سایر روش‌های شناسایی مجرمان و دستگیری افراد، فرد مجرم را شناسایی کرد که این امر به دستگیری سریع‌تر متهمان و به نتیجه رساندن پرونده‌ها کمک می‌کند. تجربه در بسیاری از کشورها نشان داده با انجام این کار می‌توان هزینه‌ها را به میزان قابل توجهی کاهش داد و با انجام آزمایش‌های کمتر، نتیجه مطلوب‌تر و مطمئن‌تری به دست آورد.

در بررسی به عمل آمده در یکی از کشورهای دارای بانک هویت ژنتیک، هزینه صرف‌ شده جهت به نتیجه رسیدن پرونده‌های تجاوز به عنف بدون بهره‌گیری از بانک هویت ژنتیک و با احتساب مدت زمان متوسط دستگیری افراد دارای سابقه این نوع جرایم و تعداد متوسط جرایمی که در این مدت مرتکب شده بودند، همچنین هزینه‌های مربوط به جرم شامل آسیب‌های بدنی، هزینه‌های درمان و بستری ناشی از جرم، ضررهای اقتصادی ناشی از حضور نداشتن قربانی در محل کار، هزینه‌های مشاوره و... و هزینه‌های مربوط به کشف جرم مبلغی بیش از 35 میلیارد دلار برآورد شد؛ این در حالی بود که کشور مذکور با سرمایه‌گذاری بالغ بر یک میلیارد دلار توانست ضمن کاهش زمان حل پرونده‌های جنایی، حفظ امنیت اجتماعی و پیشگیری از ایراد آسیب به شهروندان، سودی 3500 درصدی را از محل سرمایه‌گذاری در تشکیل و توسعه بانک هویت ژنتیک کسب کند.

تشخیص هویت مجرمان با استفاده از داده‌های ژنتیکی بستگان فرد یکی دیگر از مزایای بهره‌گیری از بانک هویت ژنتیک به شمار می‌رود. زمانی که بین پروفایل به دست آمده از نمونه صحنه جرم و اطلاعات بانک هویت ژنتیک مطابقت کاملی مشاهده نشود،‌ می‌توان در مواردی از تطابق نسبی آن با بخشی از داده‌های ژنتیکی یکی از نمونه‌دهندگان پیشین، پی به هویت فرد مجرم برد. فرآیندی که پزشکی قانونی انگلستان از آن در قالب فرآیند «جستجوی خانوادگی» برای یافتن بستگان احتمالی فرد مظنون بهره می‌برد. از مزیت‌های دیگر این طرح می‌توان به پیشگیری از فجایع بعد از جرم مانند قتل شاهدان و برهم زدن صحنه جرم مانند سوزاندن صحنه اشاره کرد. حذف مظنونین بی‌گناه، پیشگیری از وقوع جرم، برقراری ارتباط بین صحنه‌های جرم مختلف و کشف جرایم زنجیره‌ای و در نهایت افزایش امنیت اجتماعی از دیگر مزایای اجرای این طرح است.

هویت مردم جهان زیر ذره‌بین

در حال حاضر کار با تکنیک DNA برای تعیین هویت در کشورهای مختلف آغاز شده است.

این نقشه وضعیت کشور‌های مختلف را از نظر وجود بانک اطلاعات ژنتیکی‌ نمایش می‌دهد.

کشورهای دارای بانک به رنگ بنفش و کشورهای فاقد بانک به رنگ سفید نمایش داده شده‌اند.

وضعیت کشورهای نشان داده شده به رنگ زرد نیز مشخص نیست.

امیر بامه - جام‌جم