تهران به عنوان پایتخت و مرکز سیاسی ـ ‌اقتصادی ایران در جریان انقلاب اسلامی از اهمیت و موقعیت خاصی برخوردار بود. گرچه مرکز انقلاب اسلامی قم بود با این حال تاثیرگذاری تهران در تحولات انقلاب را نمی‌توان نادیده گرفت.
کد خبر: ۳۵۳۹۷۸

در پی رحلت حاج‌آقا مصطفی خمینی، در مسجد ارک تهران بزرگداشت مهمی از وی و حضرت امام(ره)‌ به عمل آمد و بعد از سخنرانی دکتر روحانی لقب امام برای رهبر انقلاب مقبولیت عمومی پیدا کرد. پس از اهانت نویسنده روزنامه اطلاعات و قیام مردم قم اولین حمایت‌ها از سوی دانشجویان دانشگاه تهران صورت گرفت. ضمن این که ائمه جماعات تهران در اعتراض به رژیم پهلوی بر آن شدند که نماز‌های خود را تعطیل کنند. در همین حال بازاریان تهران هم در حمایت از قیام مردم قم در 29‌/‌10‌/‌1356 بازار را تعطیل کردند.

در چهلم شهدای قیام قم، دانشجویان دانشکده دندانپزشکی تهران دست به تظاهرات زدند. در کوی دانشگاه هم دانشجویان با پلیس به زد و خورد پرداختند. در همین ایام اعلامیه‌های انقلابی در سطح تهران توزیع می‌شد.

در پی حادثه قیام مردم تبریز مجلس بزرگداشتی در مسجد آذربایجانی‌های بازار از طرف رجال سیاسی، مذهبی و بازاریان تبریزی برگزار گردید و در 22 فروردین 1357 در خیابان خیام تهران هم تظاهراتی برپا شد.

علاوه بر توزیع اعلامیه‌های ضدرژیم در سطح شهر در مسجد و حسینیه‌ها وعاظ انقلابی به سخنرانی‌های انقلابی مشغول بودند. دانشجویان دانشگاه‌ها هم فعالیت‌های مداومی داشتند. تعطیلی کلاس‌ها و تظاهرات در دانشگاه‌های تهران هر چه به ماه خرداد نزدیک‌تر می‌شدند گسترده‌تر می‌گردید.

در 21‌/‌2‌/‌1357 بازار تهران تعطیل بود و مردم در مسجد جامع تهران اجتماع و به سخنرانی ضد‌رژیم گوش فرا دادند و سپس در خیابان‌های اطراف به تظاهرات پرداختند که 50 نفر از آنان دستگیر شدند. در 24‌/‌2‌/‌1357 ائمه جماعات تهران در اعتراض به رژیم و حمله به منزل مراجع در قم اقامه نماز در مساجد را تعطیل کردند. در 26‌/‌2‌/‌1357 مجلس ختمی برای ستار کشانی که در منزل آیت‌الله شریعتمداری در حمله ماموران رژیم به بیت مراجع به شهادت رسیده بود در مسجد المتقین قلهک برگزار شد.

در آستانه سالگرد قیام 15 خرداد، جامعه روحانیت تهران اعلامیه صادر کرد. در همین حال تظاهرات خیابانی هم در 10‌/‌3‌/‌1357 در تهران بر‌پا شده بود. در 15 خرداد بازار تجریش و اکثر مغازه‌های بازار تهران تعطیل بود. در 27 خرداد نیز بازار تجریش و تهران تعطیل بود.

در نیمه شعبان که مصادف با اواخر ‌ تیرماه بود (29‌/‌4‌/‌57)در تقاطع خیابان پهلوی و تخت‌جمشید تظاهراتی بر پا شد که با دستگیری 63 نفر از مردم پایان یافت.

با شروع ماه مبارک رمضان در اغلب مساجد تهران فعالیت‌های انقلابی جنب و جوشی خاص گرفت که در این میان مسجد قبا از اهمیت ویژه‌ای برخوردار بود.

مسجد قبا که بالاتر از حسینیه ارشاد بود به یکی از کانون‌های مهم انقلاب تبدیل شد، گرچه خود آیت‌الله مفتح، امام جماعت این مسجد ممنوع‌المنبر بود با این حال با دعوت از وعاظ و سخنرانان انقلابی پای مبارزان مسلمان را به این کانون می‌کشاند و هر چه به پایان ماه مبارک رمضان می‌رسید به ازدحام و انبوهی مردم افزوده می‌شد. از ابتکارات وی برپایی نماز عید فطر در تپه‌های قیطریه در سال 1356 بود. در سال 1357 هم وی این ابتکار را به کار برد و نماز عید فطر را به حرکتی سرنوشت‌ساز تبدیل کرد. در بازگشت مردم از نماز، حجت‌الاسلام هادی غفاری با سر دادن شعارهای ضدرژیم هدایت مردم را به دست گرفت و اولین تظاهرات گسترده مردمی شکل گرفت.

در همین حال مسجد همت تجریش به امامت جماعت آیت‌الله ملکی، مسجد لرزاده به امامت حجت‌الاسلام عمید زنجانی، مسجد شهرری به امامت آیت‌الله غیوری، مسجد نارمک و... کانون‌های دیگر در 4 نقطه تهران بودند.

برگزاری موفقیت‌آمیز راهپیمایی عید فطر از تپه‌های قیطریه به سمت مرکز شهر، تجربه موفقی بود که باعث شد جامعه روحانیت مبارز تهران ـ که در راس آن شهید آیت‌الله بهشتی بود ـ این حرکت را تداوم دهند و اعلام شد روز پنجشنبه 16 شهریور عزای عمومی است و مردم از شمال تهران به سمت میدان شهیاد (آزادی)‌ تظاهرات خواهند کرد. روز موعود فرا رسید و سیل جمعیت به حرکت درآمدند. در میانه راه آیت‌الله مفتح توسط نیروهای نظامی مضروب و بازگردانده شد. هدایت مردم را آیت‌الله شهید بهشتی به عهده گرفت. در میدان شهیاد سابق قطعنامه تظاهرات توسط حجت‌الاسلام ناطق نوری قرائت شد. برگزاری راهپیمایی میلیونی عید‌فطر و 16 شهریور در تهران و اعتراضات خونین مردم در سایر شهرهای ایران از جمله تبریز، شیراز، اصفهان، قم، قزوین و ... رژیم پهلوی را به انفعال کشید و حکومت را در آستانه سقوط می‌دید و در اقدامی شتاب‌آلود دست به کار شد. شریف‌امامی شبانه اعضای شورای امنیت ملی را به جلسه‌ای مهم فراخواند. وزیر خارجه، رئیس ستاد بزرگ ارتشتاران، رئیس ساواک، رئیس کل شهربانی، وزیر کشور و اغلب مسوولان بلندپایه کشور در آن جلسه حضور داشتند. در ابتدای جلسه رئیس ساواک سپهبد مقدم گزارشی را از چند روز اقدامات مردم انقلابی ارائه و اعلام کرد. فردا -17‌شهریور ـ قرار است تظاهرات و اغتشاش صورت بگیرد. به عرض شاه رسانده است که لازم است اعلام حکومت نظامی شود.

جلسه که از ساعت 5 بعدازظهر شروع شده بود با احضار اعضای هیات‌دولت توسط شریف‌امامی ادامه پیدا کرد و تا ساعت 24 به طول انجامید. همه اعضای جلسه بر ضرورت حکومت نظامی تاکید داشتند و شریف امامی نتیجه جلسه را تلفنی به اطلاع شاه رساند و سپس ارتشبد ازهاری با شاه تلفنی صحبت کرد و با تصویب شاه، غلامعلی اویسی فرمانده نیروی زمینی به فرمانداری نظامی تهران و حومه انتخاب شد.

شهرهایی که در آن حکومت نظامی اعلام شد و فرمانداران نظامی آنها عبارت بودند از:

سرلشکر اسفندیاری فرمانده نظامی شیراز

سرلشکر ناجی فرمانده نظامی اصفهان

سرلشکر بیدآبادی فرمانده نظامی تبریز

سرتیپ عبدالرحیم جعفری فرمانده نظامی مشهد

سرلشکر کمال نظامی فرمانده نظامی قم

سرتیپ غفاری فرمانده نظامی کازرون

سرتیپ شاپور میرهادی فرمانده نظامی کرج

سرتیپ نعمت‌الله معتمدی فرمانده انتظامی قزوین

سرتیپ نادور فرمانده انتظامی جهرم

سرلشکر غلامعلی اویسی فرمانده نظامی تهران

سرلشکر شمس تبریزی فرمانده نظامی اهواز

سرتیپ جهانگیر اسفندیاری فرمانده نظامی آبادان (1)

با دقت در اسامی شهرهایی که در آن اعلام حکومت نظامی شد، مشخص می‌شود جریان مبارزات مردم مسلمان در این شهرها بیشتر از سایر نواحی بوده است. براساس گزارش‌های ساواک و ارتش بیشترین تظاهرات‌ها و اقدامات اعتراض‌آمیز در شهرهایی صورت گرفت که در آنها اعلام حکومت نظامی شده بود. نکته جالب آن که در اغلب این شهرها روحانیون مبارز هدایت مردم را به‌عهده داشتند. در تبریز آیت‌الله قاضی طباطبایی، در مشهد آیت‌الله العظمی سیدعبدالله شیرازی و آیت‌الله خامنه‌ای، در شیراز آیت‌‌الله دستغیب، در اصفهان آیت‌الله خادمی و ...

واقعه جمعه سیاه

واقعه جمعه سیاه به قدر کافی در منابع و ماخذ مورد بررسی قرار گرفته است، با این حال اهمیت این واقعه که به عنوان شروع دوران انقلاب اسلامی و نقطه عطف تاریخ انقلاب اسلامی ضروری است. این واقعه بی‌تردید جریانی بزرگ در مسیر نهضت امام خمینی محسوب می‌گردد که پیامدهای سنگینی برای رژیم پهلوی داشت. اتحاد و همدلی مخالفان رژیم پهلوی انسجام بیشتری گرفت. همگان دانستند که شاه از ریختن خون ملت آن‌هم در سطحی وسیع و گسترده ابایی ندارد. خشم و نفرت از شاه و حکومت پهلوی به اوج خود رسید و مردم را برای انهدام نظام پهلوی مصمم‌تر ساخت. بدون تردید این فاجعه روند انقلاب را سرعت بیشتری بخشید.

بنابراین واقعه جمعه سیاه سرآغاز مرحله نوین در انقلاب اسلامی بود. بویژه آن که استفاده از ارتش که وظیفه‌اش حفاظت از مرزهای کشور در مقابل بیگانگان است، برای سرکوب مردم بزرگ‌ترین خطای بازگشت ناپذیر رژیم پهلوی بود.

هدایت هوشمندانه جریان انقلاب توسط حضرت امام از نجف اشرف موجب شد مخالفت‌ها با رژیم پهلوی از عمق و گستردگی بیشتری برخوردار شود. ایشان بلافاصله پس از این واقعه طی پیامی از مردم ایران خواستند از پای ننشینند. به مجروحان و مصدومان حادثه خونین 17 شهریور خون و دارو و غذا و امکانات لازم برسانند و از هرگونه کمک دریغ نورزند و تا پیروزی نهایی مبارزات خود را ادامه دهند.

در پیام امام خمینی جمله‌ای پرمعنی و زیبا وجود داشت. حضرت امام آرزو کرده بود: ای کاش در میان مردم و شهدای میدان ژاله می‌بودند.

«ای کاش خمینی در میان شما بود و در کنار شما در جبهه دفاع برای خدای تعالی کشته می‌شد.» (2)

تمرد سربازان

از موضوعات جالب توجه در واقعه خونین جمعه سیاه، تمرد سربازان از دستورات فرماندهان نظامی بود. سربازانی که وظیفه آنها دفاع از آب و خاک و سرزمین و مردم مسلمان ایران بود در مقابله با مردم، برادران و خواهران خود نمی‌توانستند احساسات و عواطف خود را کنار بگذارند. از این‌رو اولین تمردها در ارتش به ظاهر شکوهمند شاهنشاهی، در این روز به وجود آمد.

در همان لحظه اول در میدان ژاله یک سرباز فرمانده خود را هدف قرار داد و سپس خود او را به قتل رساندند. طبق گزارش ساواک 3 نفر از سربازان وظیفه لشکر گارد در حین اجرای ماموریت کنترل اغتشاشات، ضمن سرقت اسلحه و مقداری فشنگ متواری شدند. این سه سرباز به اسامی قاسم دهقان،‌ علی غفوری و محمد محمدی فردای آن‌روز محل اختفای آنها کشف شد و به محاصره نیروهای حکومت نظامی درآمدند که هر سه نفر به شهادت رسیدند. (3)‌ در این روز 7 سرباز برای تیراندازی نکردن به مردم خودزنی کردند. (4)‌

در 19‌/‌6‌/‌1357 در اعتراض به کشتار میدان ژاله بازار بزرگ تهران و بازار شمیران دست به اعتصاب زدند. در تظاهرات خیابانی مردم یک نفر به شهادت رسید. دانشجویان انرژی اتمی تهران و کارگران پالایشگاه تهران هم دست به اعتصاب زدند.

2 روز بعد هم بازار به اعتصاب خود ادامه داد و تانک‌های مستقر در خیابان‌ها افزایش یافتند. مراسم غسل و کفن شهدای وقایع چند‌روزه تهران در بهشت زهرا به تظاهرات‌‌ اعتراض‌آمیز ضدرژیم تبدیل شد.

رحیم نیکبخت

پانوشت‌ها:

1 ـ روزنامه کیهان، 18‌/‌6‌/‌1357، صص 31.

2 ـ صحیفه امام خمینی، ج3، تهران، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1378، صص461 ـ 459.

3 ـ‌ انقلاب اسلامی به روایت اسناد ساواک، کتاب یازدهم،‌ تهران، مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات، 1383، ص‌82.

4 ـ حسینیان، پیشین، ص 353.

newsQrCode
ارسال نظرات در انتظار بررسی: ۰ انتشار یافته: ۰

نیازمندی ها