وقتی جامعه شناسان منتقد برنامه های سیما می شوند

دکتر جلایی پور بحث خود را به عنوان مصرف کننده محصولات صدا و سیما آغاز کرد. او هم مانند بیشتر میهمان ها در آغاز صحبت خود به سریال نرگس اشاره کرد و این مساله سبب شد اصغر پورمحمدی ، مدیر شبکه 3 سیما و متهم ردیف اول این پرونده! کمی در صندلی خود جابه جا شود. جلایی پور به خلوت شدن خیابان ها در زمان نمایش این سریال اشاره و این پرسش را مطرح کرد: پیام این اثر چه بود؛ بحث بعدی جلایی پور در ادامه به ساختار برنامه های تلویزیونی بود.
او گفت: رسانه های موفق در دنیا رسانه های حرفه ای هستند و در یکی 2 سال اخیر برنامه های تلویزیون حرفه ای تر شده اند و برخلاف گذشته از شدت نگاه ایدئولوژیک از برنامه ها کاسته شده است.
او بحث خود را چنین ادامه داد: به عنوان یک مصرف کننده برنامه صدا و سیما ، اولین نقدی که نسبت به برنامه های تلویزیونی دارم این است که تصویر درستی از جامعه ایران در برنامه ها منعکس نمی شود. جامعه ایران جامعه ای مدرن است نه یک جامعه جهان سومی. بحران های جامعه ایران را هم نمی شود با بحران های جامعه جهان سومی در حال گذار همچون کشور هند و پاکستان مقایسه کرد.
وی تعریف خود از جامعه مدرن را چنین ارائه داد: جامعه مدرن یعنی این که جامعه ما چیزی فراتر از جامعه جهان سوم عقب افتاده است ؛ البته جامعه مدرن معضلات جدی خود را دارد و در کشورهای صنعتی همه جامعه شناسان نگران این مسائل هستند. بیکاری ، تبعیض ، خودکشی ، حاشیه نشینی و رشد فزاینده طلاق ، برخی از معضلات چنین جامعه ای است.
جلایی پور در ادامه به تحقیقات خود در زمینه اعتیاد اشاره کرد و گفت: گفته می شود جامعه ایران 2 تا 5 میلیون معتاد حرفه ای و خطرناک دارد. براساس تحقیقاتی که انجام دادم متوجه شدم جامعه ایران تریاکی ترین جامعه جهان است و برای حل این معضل باید فکر جدی کرد و صدا و سیما می تواند در میزگردها و برنامه های خود فکری جدی برای این مساله کند. نکته دیگر مورد اشاره این استاد دانشگاه این بود: مهمترین علتهای معضلات اجتماعی به جامعه منعکس نمی شود و بعد گم می شود. اعتیاد علل موثر دارد و جامعه باید بفهمد.
پس از این نکات ، جلایی پور به بخش دوم صحبتهای خود رسید. او گفت: در جامعه ما همه به دنبال توسعه و پیشرفت هستند. ما سرمایه های مادی ، انسانی و... هنگفتی داریم ، اما متاسفانه در این کشور خلائی وجود دارد و آن همگرایی و همکاری این نیروهاست. به همین دلیل در حال فرسایش سرمایه اجتماعی هستیم و در این زمینه صدا و سیما می تواند با تقویت اعتماد و مشارکت عمومی جامعه را به سمت پیشرفت سوق دهد ؛ البته شهروند مدنی هم جمله مورد تاکید دیگر جلایی پور بود ، شهروندانی که به حقوق و وظایف خود در جامعه آشنا هستند و جای آموزش این مساله هم در صدا و سیما و آموزش و پرورش است.
این روزنامه نگار صحبتهای خود را چنین خاتمه داد: در دورانی که ما زندگی می کنیم در تمام کشورهای صنعتی و حتی امریکا اعتقاد به ملت و ناسیونالیسم را تبلیغ می کنند ؛ البته با توجه به تنوع اقوام مختلف ایرانی و مشکل پان ها و ناسیونالیسم های محلی که در کشور ما وجود دارد باید ناسیونالیم ملی تبلیغ شود.

ایران محدود به تهران نیست

پس از این بحث مفصل نوبت به دکتر فکوری رسید. او بحث خود را با این مساله آغاز کرد: ایران کشوری است که از یک انقلاب اجتماعی بزرگ بیرون آمده است.
دکتر فکوری سپس به بررسی شباهت های این انقلاب با دیگر انقلاب های بزرگ دنیا پرداخت و گفت: همه این انقلاب های بزرگ با جنگ های داخلی و خارجی همراه بوده اند و یکی از مشخصات آنها این بود که بلافاصله بعد از پیروزی انقلاب ؛ جنگ بزرگی بود که به وجود آمد. وی از انقلاب اسلامی به عنوان یک جهش نام برد و گفت: ایران از معدود تمدن هایی است که حق تبدیل شدن به یک قدرت منطقه ای را دارد. ایران مشروعیت تاریخی دارد و این مساله نشات گرفته از یک قدرت سیاسی نیست.
به گفته این جامعه شناس پس از انقلاب فرانسه یک قرن طول کشید تا ملت ساخته شود. رمان و داستان تاریخی هم در آن زمان نقشی اجرا کرد که امروز رادیو و تلویزیون ایفاء می کنند. دکتر فکوری در ادامه این مساله را مورد توجه قرار داد که در چند سال اخیر سطح سیاست زدگی و ایدئولوژی زدگی در صدا و سیما کاهش پیدا کرده و هر اندازه برنامه های این رسانه انتقادی تر باشد ، بهتر است.
او برای بهتر شدن این طی مسیر چند پیشنهاد مطرح کرد: ایران اول باید به تعریف مشخصی از هویت ایرانی برسد. در حال حاضر این مساله در دنیا از طریق دولت ملی تعریف می شود. دیگر این که ما باید خود را با جهان انطباق دهیم اما این انطباق باید با سهم ما هماهنگ باشد. ایران کشوری است که در آن حداقل 50 زبان و لهجه وجود دارد و دهها قومیت در آن زندگی می کنند. البته این اقوام هم در همه جای ایران پراکنده نیستند و تمرکز آنها در بخشهای مختلف برای هریک از آنها پهنه سرزمینی ایجاد کرده است. هریک از این اقوام هم در آن سوی مرزها با قومی مشابه نزدیکی دارند. آذری ها ، کردها و ترکمن ها در خارج از کشور هم همزبان هایی دارند و این مساله وظیفه رسانه را سنگین تر می کند. در حال حاضر متاسفانه در برخی نقاط مرزی ، مردم از رسانه های آن سوی مرز استفاده می کنند ، اما باید رسانه های ایران تولیدکننده مصالح مورد نیاز آنها باشند ، البته گسترش برنامه های محلی در تلویزیون در حال افزایش است و این نقطه بسیار مثبتی است و بهتر است این برنامه ها در شبکه های سراسری نیز مطرح شود. مخاطبان سیما باید احساس کنند که ایران تنها به تهران محدود نیست و زبان فارسی هم تنها زبان رایج در ایران نیست.
این همان راهی است که کشور هند هم در آن حرکت کرد و موفق شد. به عبارت کلی هر قدر قومیت های ما خودشان را در ایران آزادتر احساس کنند جامعه حرکت بهتری را به سمت پیشرفت خواهد داشت.

پورمحمدی مقصر است

دکتر دهقان بحث خود را از اخبار صدا و سیما آغاز و به این مساله اشاره کرد که بتازگی در خبرها دیدگاهی نقادانه نسبت به دولت وجود دارد. او از این مساله به عنوان نکته ای مثبت یاد کرد و سپس به انتقاد از برخی برنامه های تلویزیونی پرداخت که در آنها بحث تبلیغات مستقیم به شیوه ای افراطی مطرح می شود. همه نگاهها به سمت اصغر پورمحمدی برگشت که سریال باغ مظفر او مورد نظر دکتر دهقان بود. ضرغامی هم با خنده گفت: درباره باغ مظفر مقصر اصغر پورمحمدی است.

عشایر و روستاها مبنای فرهنگ جامعه هستند

بحث دکتر فیاض ، بحثی روان شناسانه بود. او به مساله غلبه فرودیسم مفرط در سریال نرگس اشاره کرد و گفت: کاش در این سریال روی جنبه فرویدیسم مثبت تاکید می شد که در آن زندگی انسانی تری ترسیم می شود ، اما با تاکید بر جنبه منفی این مساله ، زندگی یک انسان مریض به تصویر کشیده شد.

باید سراغ نقاط کور رفت دکتر تقی آزاد ارمکی یکی از نطقهای حساس و آتشین این جلسه را ایراد کرد. او ابتدا با اشاره به صبحتهای همکاران خود به این مساله اشاره کرد: ما اینجا نیامده ایم که مشکلات جامعه شناسی را حل کنیم. جامعه شناسی برای خود منزلتی دارد. ممکن است نسل قبلی استادان غرب زده باشد ، اما نسل فعلی این گونه نیست. از سوی دیگر جامعه شناسی یک کلیت واحد نیست که بتوان آن را حذف کرد. دکتر ارمکی در ادامه به تجربه های متعدد فعالیت خود در صدا و سیما اشاره کرد و حاصل تجربه های خود را در این حیطه این گونه بیان کرد: تلویزیون باید از دخالت زیاد در فرهنگ اجتناب کند و در کنار این مساله اجازه ندهد کسی این فرهنگ را آلوده کند. او در یک تقسیم بندی از 3 حوزه دین ، خانواده و نظام سیاسی به 3 حوزه مهم جامعه نام برد و گفت: رسانه ها و مسوولان اداره جامعه نباید به سمتی بروند که بخواهند یکی از این وجوه را در جامعه پررنگ تر کنند و مثلا جامعه را سیاسی تر یا دینی تر کنند. او تاکید کرد: این ظرفیت ها در جامعه موجود است و باید به سراغ نقاط کور برویم که حدفاصل این سه حوزه است ؛ یعنی جایی که خانواده با دین ، سیاست با دین و سیاست با خانواده مماس می شود. این جامعه شناس در ادامه به انتقاد از برخی مسائل برنامه های نمایشی تلویزیون پرداخت و گفت: در سریال نرگس که نویسنده آن در زمینه جامعه شناسی هم تحصیلاتی داشته است پدر ، مادر و فرزند تخریب می شوند. او در مثالی دیگر هم گفت: خود اعتقاد ندارم همه شاهان فاسد بودند و به نظرم درست نیست که شاه عباس را در سریالی مانند روشن تر از خاموشی در حال مستی نشان دهیم. صحبتهای پایانی این جامعه شناس با چند پیشنهاد هم همراه بود: اول این که سازمان صدا و سیما باید به شکل جدی تر ، هویت بخشی به شبکه ها را دنبال کند. جامعه ایرانی یک جامعه طبقاتی است و باید برای همه طبقات برنامه های مختلف داشته باشد. به گونه ای که طبقه مرفه جامعه ، طبقه متوسط و طبقه پایین باید برنامه های خاص خود را داشته باشند و این طور نباشد که همه برنامه ها بخواهند همه اقشار را پوشش دهند ؛ البته به پیشنهاد وی همه برنامه ها در نهایت باید حسی از جامعه ایرانی ارائه کنند

او سپس برنامه دیگری از شبکه 3 را مورد تاکید قرار داد - تازه همه فهمیدند که حضور اصغر پورمحمدی در این جلسه چقدر لازم بوده است - دکتر فیاض با اشاره به این مساله که عشایر و روستاها مبنای فرهنگ جامعه ما هستند به انتقاد از سریال باغ مظفر پرداخت که در آن فرهنگ همولایتی های او یعنی اهالی شیراز مورد تمسخر قرار گرفته بود. او در ادامه این پرسش را مطرح کرد که: ما پارسی هستیم ، اما چرا باید بیشترین فحش را بخوریم؛ اگر فرهنگ روستا و عشایر بازتولید شود بسیاری از مسائل ما حل می شود و دیگر دچار بحران نمی شویم. به همین دلیل به رسانه ملی توصیه می کنم تولید ادبیات روستایی و عشایری را در دستور کار خود قرار دهد.
آخرین توصیه او به رئیس سازمان صداو سیما هم این بود: مدیریت صدا و سیما به جای مدیریت سازمانی باید به سمت مدیریت هنری برود. مدیریت هنری که خلاقیت را ایجاد کند.

اطلاعات مخاطبان درباره کشورهای دیگر ناقص است

دکتر عباسی زمانی صحبت خود را آغاز کرد که یک سینی چای در مجلس گردانده شده بود و حالا میهمان ها گلو تازه کرده بودند. او بحث خود را با این جمله آغاز کرد: هدف رسانه ملی ارتقای آگاهی های عمومی ، اصلاح الگوهای اشتباه و ارائه الگوهای درست است و اگر این رسالت را برای رسانه قائل باشیم باید رسانه و مخاطبان را بشناسیم.
وی در ادامه مخاطبان خود را به 2 دسته تقسیم کرد: عده ای که آگاهند و اطلاعات دریافتی را تجزیه و تحلیل می کنند و دسته دیگر مخاطبانی که مخاطبان عادی رسانه هستند. با توجه به این تعریف هرچه سعی کنیم اطلاعات درست و هدفدار را از طریق رسانه ارائه کنیم ، مخاطب دسته اول به رسانه اعتماد می کنند و مخاطبان دسته دوم هم اطلاعات درستی به دست می آورند.
دکتر عباسی به خلاء اطلاعاتی مردم درباره کشورهای خارجی اشاره کرد و گفت: اطلاعات مخاطبان سیما درباره برخی کشورهای خارجی اغلب ناقص و با جهتگیری خاصی همراه است. او برای روشن تر شدن بحث خود به ذکر مثالی پرداخت: شناخت ما از افغانستان بسیار نادرست است و مردم ما تفکری قالبی از این کشور دارند و تصور می کنند افغانستان کشوری فقیر است که بیشتر در زمینه تولید مواد مخدر فعال است.
درباره هند ، اندونزی ، چین و... هم اطلاعات زیادی نداریم و درباره امریکا بیشتر اطلاعات سیاسی است و از مراکز تحقیقاتی امریکا اطلاع چندانی نداریم ، در صورتی که باید اطلاعات زیادی درباره این کشور داشته باشیم. این مساله باعث می شود فضای جامعه نسبت به کشورهای دیگر فضایی احساسی باشد و نتواند در مواقع لزوم تصمیم گیری درستی داشته باشد.

رادیو غریب است

دکتر گلچین ابتدای بحث بر این مساله تاکید کرد: بدون نظریه هیچ کاری نمی شود کرد و باید از صاحب نظران نظر خواست و اجازه داد در این زمینه هزینه شود. او در ادامه از این مساله گله کرد که چرا بیشتر ارجاع به رسانه عمدتا به تلویزیون محدود می شود و رادیو در غربت به سر می برد. او یادآوری کرد که وسعت و فراگیری و اثرگذاری رادیو جدی است و غربت این رسانه جدی تر. این حرف به مذاق حسن خجسته ، معاون صدا بسیار خوش آمد و او و دیگر حضار دکتر گلچین را تشویق کردند. پس از این تشویق ، دکتر گلچین در چند کلمه بر سیاست زدایی و ایدئولوژی زدایی تاکید کرد و نوبت را به میهمان دیگر خود داد.

عناصر فرهنگی را فدای مخاطب زیاد نکنید

نوبت به خانمهای حاضر در مجلس که رسید خانم دکتر سفیری صحبت را آغاز کرد. او بر مساله فرهنگ سازی از سوی رسانه تاکید کرد و گفت: انتقال فرهنگ یکی از کارکردهای مهم رسانه است ، اما مساله اصلی که باید برای اصحاب رسانه مطرح شود این است که برای ارزیابی خوب یا بد رسانه باید 3 برش در سالهای مختلف را در نظر گرفت تا مشخص شود در این مقاطع رسانه چه عناصری را عرضه کرده و نشان داده است.
دکتر سفیری در ادامه تاکید کرد: تمام برنامه های تلویزیون باید براساس اهداف فرهنگی تولید شوند و نباید به بهانه تولید برنامه های طنز پرمخاطب عناصر فرهنگی را زیر پا گذاشت.

به قومیت ها بپردازید

دکتر محمودیان هم از منظر جمعیت شناسی به مسائلی همچون تاثیر افزایش سن ازدواج در برنامه های تلویزیونی اشاره کرد و گفت: این مساله به دلیل حضور بیش از نیمی زنان در جامعه تشدید شده و رسانه باید به این مساله و تبعات آن به شکل جدی بپردازد. او رسانه ملی را به پرداختن بیشتر به قومیت ها دعوت کرد و گفت: وقتی رسانه از قومیت ها غافل می ماند آنها رفتار سنتی تری از خود نشان می دهند.

عقلانیت مدیران را تقویت کنید

دکتر زاهدی هم بحث خود را بر تاثیر فراگیر و ملی رسانه متمرکز کرد و گفت : در ماجرای 13 آبان 57 که چند دانشجو به شهادت رسیدند ، پخش 2 دقیقه خبر از تلویزیون کار را به جایی رساند که در تهران حکومت نظامی برقرار شد و این جزو تاثیرات انکارناپذیر رسانه است.
در انتخابات نهم ریاست جمهوری هم دیدیم که رسانه تاثیر بی نظیری داشت. اما بحث اصلی دکتر زاهدی تاثیر رسانه در افزایش عقلانیت مدیران جامعه بود. او گفت: لازمه موفقیت مدیران در اداره جامعه عقلانیت است و این توانمندی را جدی بگیرید و از آن در برنامه های رسانه استفاده کنید.

عقبه تحقیقاتی را تقویت کنید

خانم دکتر بهار ، بحث خود را با طرح این پرسش آغاز کرد: رسانه تلویزیون چقدر به شاخص های مذهبی پرداخته است؛
او سپس این مساله را متذکر شد که یکی از اهداف رسانه ، ساماندهی به اوضاع فرهنگی و تضعیف بخشهایی است که به نظر می رسد غلط و اشتباه است.
پرسش بعدی که از سوی وی مطرح شد این بود که رسانه چقدر نقاط مثبت بررسی کرده و چه نتایجی را به دست آورده است؛ پیشنهاد وی برای این مساله هم این بود: کارهای مستمر باید یک عقبه تحقیقاتی قوی داشته و نتیجه در برنامه ریزی ملموس باشد. ما جامعه ای هستیم که از فرهنگ بسیار خوب و غنی برخورداریم.

نظم را نهادینه کنید

دکتر میرزایی هم بحث خود را با این مساله آغاز کرد که در صدا و سیما برای تبیین خیلی از مسائل اجتماعی به رشته های دیگر پناه برده می شود ، اما مساله جامعه شناسی را جامعه شناسان باید پاسخ دهند. او سپس از رواج نوعی روان شناسی گرایی در برنامه های تلویزیونی انتقاد کرد و گفت: محتوای تبلیغات باید مورد نظارت و توجه بیشتری قرار گیرد. استفاده از پفک و ارتباط دادن آن با حل انتگرال و دیفرانسل پیام خوبی ارائه نمی کند. درباره قدرت انتخاب مخاطبان باید به تنوع برنامه ها توجه کرد. در برخی زمان ها ، برنامه ها فاقد نظم در زمان پخش هستند ، در صورتی که صدا و سیما یکی از جاهایی است که می تواند نظم را نهادینه کند.

نسبت به برنامه های مذهبی کم لطفی شده است

خانم دکتر صادقی نیز صحبت خود را بر برنامه های مذهبی متمرکز کرد و گفت: نسبت به برنامه های دینی کم لطفی شده است. افراد دیندار در برخی سریال ها مانند صاحبدلان آدمهای کوتاه فکر و تقدیرگرا معرفی می شوند که بیشتر با جادو سر و کار دارند. در فیلم یک تکه نان هم فرد دیندار آدمی لوده و پخمه معرفی می شود و این خیلی خطرناک است و سبب می شود جنبه های مثبت فراموش و جنبه منفی غلبه پیدا کند. او بر این مساله تاکید کرد که برنامه دینی به تجربه و حس دینی بیرون از رسانه می تواند خیلی توجه کند و از این مساله خرده گرفت که در انتهای برنامه دینی به مخاطب توجه نمی شود و مخاطب احساس خفگی می کند. در صورتی که مخاطب باید در شرایطی قرار گیرد که خودش به نتیجه مناسب برسد.

دکتر آزاد

دکتر آزاد به رسانه توصیه کرد که وارد بحثهای تخصصی نشوند و ورود به این حیطه را به عهده دانشگاه بگذارند. او در پایان صحبتهای خود پیشنهاد تشکیل یک سازمان مخزن کتابخانه ای را به مهندس ضرغامی ارائه کرد که در آن اسناد ، مدارک و آرشیوهای مختلف تلویزیونی برای استفاده محققان فراهم باشد و مردم عادی نیز بتوانند به آن دسترسی داشته باشند. این جلسه دقایقی پس از ساعت 12 خاتمه یافت ، هرچند بیشتر میهمانان گفتگوهای خود با مدیران رسانه را تا پای میز ناهار هم ادامه دادند.

رضا استادی