آثار تاریخی در آستانه تاریخ انقضاء!

شفاف نبودن قوانین درحوزه میراث‌فرهنگی وکمبودبودجه ازجمله چالش‌های اصلی دراین زمینه است که موجب‌می‌شود تعارض‌هایی در این بین رخ دهد. همین تعارض‌ها متاسفانه در موارد قابل ملاحظه‌ای به خسارت‌های مادی و معنوی جبران‌ناپذیری منجر شده و آثار و بناهای زیادی در حال تخریب قرار گرفته و تار و پود آنها در حال گسستن است.
بناهای تاریخی همچون شناسنامه و بیانگر هویت تاریخی یک ملت هستند که نه تنها برای بازدید و گردشگری کاربرد دارند بلکه محل مناسبی برای حفاظت و حراست علمی از نفایس بی‌بدیل هنری و اسناد، مدارک و اشیای علمی و فرهنگی گذشتگان و نیاکان به شمار می‌آیند. براساس بند ۱۲ ماده ۳ اساسنامه وزارت گردشگری و میراث فرهنگی کشور مصوب مجلس شورای اسلامی، یکی از وظایف این وزارتخانه تعیین حریم بناها، مجموعه‌ها، محوطه‌ها و تپه‌های تاریخی ثبت شده و ضوابط خاص معماری و طراحی داخل حریم است. با این‌که موضوع تعیین حریم آثار تاریخی از موارد مهم در ارتباط با تمامی بناهای تاریخی است اما در مورد آثار ثبت شده در یونسکو اهمیت بیشتری‌دارد. مالکیت، ثبت ملی و بهره‌برداری از بناهایی که میراث ملی محسوب می‌شوند، موضوعی است که مورد بحث و مناقشه سازمان میراث فرهنگی با نهادهای قضایی و دیگر دستگاه‌هایی بوده و هست که مالکیت برخی از بناهای تاریخی را دارند. سازمان اوقاف، بنیاد مستضعفان و برخی وزارتخانه‌ها از جمله این نهادها به شمار می‌آیند. در این میان مالکان خصوصی برخی از این بناها هم درباره نحوه بهره‌برداری و حفظ این آثار تاریخی دچار چالش هستند. تعیین حریم برای حفاظت و نگهداری از بناهای تاریخی از ارزش بسیار بالایی برخوردار است‌. با این حال، حفاظت و نگهداری از میراث فرهنگی در ایران با چالش‌های زیادی مواجه است که مشخص نبودن متولیان امر و کمبود اعتبار از مهم‌ترین عوامل در مسیر از بین رفتن این آثار است.
   
جای خالی اقدامات کارشناسانه
به نظر می‌رسد وزارت میراث فرهنگی در نگهداشت بنا‌ها و محوطه‌های تاریخی و میراث ملی کشور، در میان ده‌ها نهاد که اختیارات بیشتری برای تصاحب میراث فرهنگی و تاریخی کشور دارند، تنها مانده و پای میز چانه‌زنی برای کوتاه کردن دست صاحبان منافع، قدرتی برای اعمال زور و نظر ندارد.  سال گذشته بود که اعلام شد محوطه باستانی رامهرمز با وجود تاکید مسئولان میراث فرهنگی استان خوزستان درباره ضرورت انجام بررسی‌های کارشناسی برای چگونگی نصب تاسیسات آب، باز هم مورد هجوم ماشین‌آلات سنگین سازمان آب و برق استان قرار گرفت. در آن زمان، گودبرداری مجدد در این محوطه باستانی در حالی از سر گرفته شد که قبل‌تر رئیس پژوهشگاه میراث فرهنگی کشور به استان خوزستان رفته و همراه مدیرکل میراث فرهنگی استان، از برخی محوطه‌های باستانی و ۲۷۰۰ ساله رامهرمز بازدید کرده و معاون میراث فرهنگی خوزستان هم گفته بود: «طی دو یا سه سال گذشته، محوطه‌های باستانی رامهرمز و طرح ۱۲ هزار هکتاری منطقه جوبجی، کاوش و موارد کارشناسی توسط باستان‌شناسان بررسی و نتایج آن ارسال شده است. باتوجه به آن‌که در کاوش‌های گذشته حدود ۶۷ محوطه، سایت و آثار تاریخی و باستانی تا دوره اسلامی در این بخش‌ها شناسایی شده، بازهم نیازمند بازنگری هستیم و با توجه به گستردگی منطقه نیاز است تا نتیجه به سازمان آب منطقه‌ای اعلام شود و به زودی درخصوص طرح عبور لوله آب از عرصه باستانی تصمیم‌گیری خواهد شد.» با این حال صبح ۲۰ بهمن‌۱۴۰۲ بیل‌های مکانیکی سازمان آب و برق خوزستان برای ایجاد یک سیفون «کانال آبی» به طول ۲۰۰ متر در محوطه باستانی در حال فعالیت بودند. این تعرض البته تازگی نداشت و قبل از آن هم اخبار دیگری از تخریب بنا‌های تاریخی به اشکال مختلف منتشر شده بود که نشان می‌دهد مسئولان وزارت میراث فرهنگی برای نگهداشت آثار تاریخی کشور از قدرت و اختیار کاملی برخوردار نیستند. 

مراقبت فقط روی کاغذ
بنا بر اعلام اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری یزد در حال حاضر ۱۱ اثر تاریخی ثبت میراث جهانی در استان وجود دارد که حریم بافت تاریخی همراه با پرونده ثبت جهانی، ثبت شده و عملیات تعیین حریم مابقی بناها یک سالی به صورت منظری و حفاظتی شروع شده است.به عنوان مثال باغ دولت‌آباد یزد از جمله آثاری است که اقداماتی برای تعیین حریم آن انجام شده اما مهم‌ترین عامل اجرایی نشدن ضوابط حریم در این باغ، تغییر کاربری پلاک‌های اطراف و وابسته به آن است. عوامل دیگر شامل تملک‌نشدن پلاک‌های بلافصل باغ، تخصص ناکافی در مورد حریم آثار تاریخی، ناهماهنگی ارگان‌های مرتبط با میراث فرهنگی مثل شهرداری، مشکلات حقوقی و قانونی، مالی انسانی و مشکلات عدم حفاظت است. آن‌طور که معاون میراث فرهنگی یزد می‌گوید: «هر بنای تاریخی به طور متوسط بسته به وسعت بنا به ۵ میلیارد ریال اعتبار نیاز دارد و این در حالی است که تعیین حریم برای تعیین ضوابط و محدوده بناهای جهانی اهمیت بسیاری دارد.» عبدالمجید شاکری با بیان این‌که در تهیه طرح حریم بناهای تاریخی ضابطه و محدوده مشخص می‌شود، ادامه می‌دهد: « به این ترتیب برای مثال مشخص می‌شود که شعاع چند متری این نا ضوابط ساخت و ساز از جمله نماها و ارتفاع و کاربری‌ها چگونه باید باشد و در صورت نیاز پلاک‌های مورد نظر برای تملک نیز مشخص می‌شوند که برای خرید این املاک اعتبار مجزایی باید در نظر گرفته شود. باغ پهلوان‌پور و قنات زارچ به دلیل این‌که پلاک‌ها، سنددار و شخصی‌سازی شدند بسیار در معرض تجاوز به حریم هستند.» وی تاکید می‌کند: «با این وجود اداره میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری در این محل مراقب آثار گذاشته و مدیر پایگاه باغ جهانی در باغ پهلوان‌پور در حال پایش هستند اما باید برای تعیین و حفظ حریم، اعتبار مورد نیاز تأمین شود.»