دریاچه‌ای غرق در فراموشی

تازه‌ترین خبرهای رسمی درباره احیای دریاچه ارومیه مربوط است به بهره‌برداری دو تصفیه‌خانه فاضلاب ارومیه و تبریز که قرار بود در تامین بخشی از آب دریاچه ارومیه نقش داشته باشند اما مسؤول واحد برنامه‌ریزی ستاد احیای دریاچه ارومیه از توقف این دو طرح به علت تخصیص نیافتن بودجه خبرداده است. تصفیه خانه تبریز قرار بود بزرگ‌ترین تصفیه‌خانه شمال غرب کشور باشد که به‌تنهایی ۱۲۵ میلیون متر مکعب آب به دریاچه ارومیه منتقل می‌کند، سهم تصفیه‌خانه ارومیه هم از این کار ۵۳ میلیون متر مکعب بود که کار احداث هر دو تصفیه خانه فعلا متوقف مانده است. خلاصه آنچه علی‌حاجی مرادی درباره تخصیص اعتبار تصفیه‌خانه تبریز اعلام کرده این است که برای بهره‌برداری به موقع این دو تصفیه‌خانه 70میلیارد تومان اعتبار نیاز بوده که تا به حال یک میلیارد تومان به دستگاه‌های اجرایی مربوط پرداخت شده است! درباره وضعیت اعتباری تصفیه‌خانه ارومیه هم وضعیت به همین منوال است، چرا که به گفته او از 34 میلیارد اعتبار مورد نیاز تنها 5/3 میلیارد آن تا به حالا اختصاص یافته است! و با وضعیت موجود هر دو طرح از یک ماه گذشته تعطیل شده است.
یادگاری با تراز آبی
«افزایش سطح تراز آبی» دریاچه ارومیه، اما از آن دست موضوعاتی است که مسؤولان خوب با آن عکس یادگاری می‌گیرند. آغاز فصل بارش‌ها هم‌زمان مناسبی برای اعلام این سطح تراز آبی است. نمونه متاخرش این‌که اعلام شد افزایش تراز سالانه دریاچه ارومیه در 30 سال گذشته بی‌سابقه است. رئیس دفتر استانی ستاد احیای دریاچه ارومیه در آذربایجان‌غربی اعلام کرده است تراز دریاچه ارومیه نیز طبق آخرین پایش به 1271متر و ۲۵ سانتی‌متر رسیده است که در مقایسه با زمان مشابه سال گذشته یک متر و یک سانتی‌متر افزایش دارد. آمارهای دیگری هم در میان حرف‌های فرهاد سرخوش می‌توان متوجه شد، یکی از آنها این است که وسعت این دریاچه نسبت به زمان مشابه سال گذشته 1۱۱۳ کیلومترمربع بیشتر شده است.
نکته ثابت دیگر در آمار ارائه شده درباره دریاچه ارومیه هم مربوط می‌شود به وضعیت این دریاچه به پیش و پس از تشکیل این ستاد. آن‌طور که رئیس دفتر استانی ستاد احیای دریاچه ارومیه در آذربایجان‌غربی به ایرنا گفته است، قبل از تشکیل این ستاد تراز دریاچه ارومیه سالانه به طور متوسط ۴۰ سانتی‌متر کاهش می‌یافت و برنامه‌ریزی، تخصیص اعتبار و تلاش دولت تدبیر و امید برای احیای این دریاچه، روند خشک شدن آن را متوقف کرده است.
احیا شده؛ احیا نشده
سؤال ما از حجت میان‌آبادی سؤال او از مسؤولان هم است! او که پژوهشگر دیپلماسی آب است، می‌گوید سؤال اساسی هم همین است که بدانیم وضعیت کنونی دریاچه ارومیه که از آن حرف می‌زنند به خاطر بارندگی‌هاست یا اقدامات دولت؟ او می‌گوید اول باید اثبات کرد دریاچه احیا شده که اگر احیا شده باشد در تابستان خشک، دیگر نباید حال دریاچه وخیم شود.
میان‌آبادی هم میان آمارهای ارائه شده اخیر و اظهارات سال گذشته دبیر ستاد احیای دریاچه ارومیه تناقض می‌بیند.
دبیر ستاد احیای دریاچه ارومیه سال پیش گفته بود: «احیایی در کار نیست چون هم بارندگی‌ها کم است و هم بودجه‌ای در کار نیست.»
از میانه حرف‌های او می‌توان متوجه شد که درباره احیای دریاچه ارومیه اگر هم در چند سال اخیر فعالیت‌های مثبتی صورت گرفته باشد، اما آنقدر در این‌باره اشتباه صورت گرفته که چندان اعتمادی نمی‌توان به آن داشت.
مثال بارز این اشتباه هم موضوع انتقال آب دریاچه وان ترکیه به دریاچه ارومیه است که چند ماه پیش در رسانه‌ها مطرح شد. این موضوع آنقدر دور از کارشناسی بود که خیلی زود مسکوت ماند، اما رد تاثیر این موضوع هنوز هم در حرف‌های کارشناسان حوزه آب و محیط‌زیست یافت می‌شود. میان‌آبادی هم به این موضوع اشاره دارد و معتقد است به جای مطرح کردن چنین موضوعاتی، ستاد دریاچه ارومیه به صراحت بگوید بودجه‌های تخصیص یافته به ستاد را چطور هزینه کرده است؟
پیشرفت داشتیم اما خوشبین نیستم
اما چه دولت احیای دریاچه را به نام خودش سند زده باشد چه به باور بسیاری اصلا احیایی در کار نباشد، مسعود باقرزاده کریمی معتقد است اثر فعالیت‌های صورت گرفته در چنین حوزه‌هایی به شکلی نیست که تاثیراتش را سریع نشان بدهد و طبیعت به‌تدریج تغییراتش را نشان می‌دهد. او مدیر‌کل دفتر حفاظت و احیای تالاب‌هاست و آن‌طور که به جام‌جم می‌گوید، نگاهش به این موضوع از منظر مدیریت انسانی است نه تغییرات اقلیمی. مثالش هم در این رابطه دریاچه پریشان است. روایت او اینچنین است که در رابطه با دریاچه پریشان برنامه مدیریت زیست‌محیطی برای آن تهیه و دادستان هم پیشقدم شد و اقدام به بستن چاه‌ها کرد، اما دریاچه خشک شد و در آن زمان بسیاری انتقاد کردند که همه این فعالیت‌ها بی‌تاثیر بوده چون دریاچه خشک شد؛ در حالی که ساختارهایی که در این منطقه ایجاد شد، افزایش آگاهی به همراه داشت.
باقرزاده‌کریمی می‌گوید: در دریاچه ارومیه هم به همین شکل است. ما دو دهه پیش حتی نمی‌توانستیم واژه حقآبه را برای دریاچه به کار ببریم و با این موضع رو‌به‌رو می‌شدیم که نباید از این واژه استفاده کرد، چرا که معتقد بودند این واژه بار حقوقی دارد و می‌تواند تبعاتی به همراه داشته باشد. به این مفهوم که اصلا حقآبه محیط‌زیست به رسمیت شناخته نمی‌شد.
ما با نگاه به آن اوضاع اگر بخواهیم تحولات دو دهه گذشته را مقایسه کنیم، پیشرفت محسوسی داشتیم. این‌که ستادی با اختیارات رئیس‌جمهور بر این دریاچه مدیریت می‌کند یا دستگاه‌های مربوط با هماهنگی نسبت به فعالیت‌هایشان اقدام می‌کنند یا مهم‌تر از همه جوامع محلی نسبت به موضوع آگاه و با این سیاست‌ها همراه شدند و الگوهای کشت را تغییر دادند و چاه‌های غیر‌مجاز تا حدودی بسته شدند به نوعی پیشرفت محسوب می‌شود.
این شاید مثبت‌ترین نگاهی است که می‌توان از منظر یک کارشناس این حوزه به موضوع احیای دریاچه ارومیه داشت؛ هر چند در انتها مدیر‌کل دفتر حفاظت و احیای تالاب‌ها می‌گوید: نه در دولت‌ها که در فرآیند رفتاری برای احیای دریاچه هنوز شواهد و آن اراده لازم را نمی‌بینم. به این مفهوم که این امیدواری را به من نمی‌دهد که خوشبین به احیای دریاچه باشم.

بهبود دریاچه به‌واسطه بارش‌هاست

کارشناسان دیگر این حوزه اما صراحتا اعلام کرده‌اند که بالا آمدن تراز آبی دریاچه و آنچه رئیس‌جمهور از آن به عنوان «نجات 14 میلیون ایرانی به‌واسطه احیای دریاچه» نام برده نه از اقدامات دولت که از تاثیرات بارش‌هاست. ناصر کرمی، اقلیم‌شناس معیار سخنان رئیس‌جمهور را مربوط می‌کند به دو عکس منتشر‌شده توسط ناسا.
یکی از این تصاویر مربوط به تاریخ 16 بهمن سال گذشته یعنی حدود دو ماه و نیم قبل و پیش از بارش‌های اخیر است و تصویر دیگر نیز دریاچه ارومیه را در تاریخ 23 فروردین نشان می‌دهد. تصاویری که تغییرات محسوس بسیاری در میزان آب آن می‌توان متوجه شد. استدلال این اقلیم‌شناس از مقایسه این دو عکس در این است که وقتی در فاصله سه ماهه چنین تغییراتی حاصل شده است حتما که از بارش‌هاست، چرا که تاثیرات اقدامات دولت حداقل در چنین بازه زمانی خودش را نشان نمی‌دهد.
محمد درویش، کارشناس محیط‌زیست نیز در واکنش به بهبود شرایط دریاچه ارومیه و با اشاره به میزان بارشی که در طول شش ماه گذشته در این حوزه رخ داده به فارس گفته است: اگر حجم آب در سطح 500 هکتاری دریاچه سرریز می‌شد قاعدتا باید بیشتر از دو میلیارد مکعبی که الان وارد دریاچه شده است آب وارد این دریاچه می‌شد.
اصلا معلوم نیست بیش از ده میلیارد مترمکعب آب این حوضه کجا رفته است.
به گفته او دلیل آن معلوم است! چراکه در مدت فعالیت ستاد احیا، نه‌تنها نتوانستیم وابستگی معیشتی در منابع آب را در این منطقه کاهش دهیم که میزان چغندرکاری و باغ‌های سیب افزایش یافته است، حقیقت این است که نتوانستیم وسعت اراضی این منطقه را که از 320 هزار هکتار به 680 هزار هکتار افزایش یافته بود کاهش دهیم.

میثم اسماعیلی
جامعه