خانه‌ای برای عروسک‌ها

دو: سال‌ها پیش،‌ وقتی امیر سهرابی دانش‌آموخته ادبیات نمایشی از ته مانده جوانی خودش استفاده کرد و کوله به دوش گرفت و راهی جای جای ایران شد تا از آخرین بازمانده‌های خیمه‌شب‌بازی پژوهشی به عمل آورد، شاید نمی‌دانست سرنوشت، او را خانه‌نشین خانه‌ای قدیمی در کاشان کند. خانه‌ای که حالا یکی از مراکز مهم همه پژوهشگران جوانی است که دل در گرو گذشته‌ها دارند. حکایت از این قرار بود که وقتی او در سفرهایش به عروسک‌های بی‌نظیری رسید،‌ ایده احداث محلی برای به نمایش گذاشتن این عروسک‌ها به ذهنش رسید.

مکان‌های زیادی در نظر گرفته شد؛ از جایی مثل برج میلاد تهران گرفته تا حتی روستاهایی مثل ماسوله و ابیانه، اما هر کدام به دلیلی به سرانجام نرسید تا بالاخره چند سال پیش، خانه علامه فیضی، روحانی و شاعر دوره قاجار در کاشان محلی شد برای زندگی او به همراه تعداد بی‌شماری عروسک بی‌نظیر.

سه:‌ شما با ورود به موزه عروسک‌ها تنها با عروسک‌ها و اسباب‌بازی‌ها رو‌به‌رو نخواهید شد. چیزی که در انتظارتان هست فراتر این موارد است. در این موزه شما می‌توانید قدیمی‌ترین عروسک‌های خیمه‌شب‌بازی ایران مربوط به دوره قاجار را ببینید. همچنین عروسک‌های بازی کودکان نواحی مختلف ایران هم در بخش‌های مختلف موزه به تماشا گذاشته شده است. در کنار اینها نمونه‌هایی از عروسک‌های ملل دیگر هم وجود دارد. در کنار همه این عروسک‌ها اسباب بازی‌هایی از حدود صد سال پیش تاکنون؛ از اسباب‌بازی‌های چوبی، سنگی، گلی، سفالی و پارچه‌ای تا اولین اسباب بازی‌های فلزی و پلاستیکی کارخانه‌ای هم وجود دارد.

از همه اینها که بگذریم اجرای نمایش خیمه‌شب‌بازی سنتی براساس متن و عروسک‌های بافته‌شده از خیمه‌شب‌بازی هم در این موزه اجرا می‌شود.

کارگاه‌های آشنایی و ساخت اسباب‌بازی و عروسک برای سنین مختلف؛ یکی دیگر اط بخش‌های موزه عروسک‌ها است آنطور که بازدیدکنندگان متناسب با فرصتی که دارند می‌توانند ساخت یکی از نمونه‌ها را فرا بگیرند و تجربه کنند. شربت‌خانه و رستوران حیاط موزه که با نوشیدنی‌ها و غذاهای طبیعی و سنتی برای چاشت، ناهار و عصرانه آماده پذیرایی از بازدیدکنندگان این موزه است و البته این موزه دست به احداث فضایی اقامتی هم زده است تا امکان اقامت در موزه عروسک‌ها هم برای افراد وجود داشته باشد.

پای حرف‌های امیر سهرابی که عروسک‌ها او را به کاشان کشاندند

پدربزرگ همه عروسک‌ها

با یک گروه پژوهشی در مورد سرگرمی و بازی‌های کل کشور کار می‌کردیم که نتیجه آن پنج جلد کتاب وازیگاه شد. هنگام پژوهش روی آن پروژه متوجه شدم، عروسک‌های ایرانی فراموش شده‌اند. به همین دلیل به این حوزه علاقه‌مند شدم. این‌گونه بود که سفرهای خود را برای پیدا کردن عروسک‌ها آغاز کردم. در یکی از نخستین سفرهایم به دنبال عروسک‌ها و اسباب‌بازی‌ها در استان اصفهان، توانستم بخش مهمی از مجموعه‌ام را که عروسک‌های خیمه‌شب‌بازی با قدمت 150سال است، پیدا کنم. پیداکردن این عروسک‌ها ‌انگیزه‌ام را دوچندان کرد. در حال حاضر این عروسک‌ها یکی از قدیمی‌ترین مجموعه‌ها در ایران است. بیشتر این عروسک‌ها هدیه هستند و در طول هفت سال گذشته گردآوری شده‌اند. روند اهدای عروسک‌ها با افزوده شدن دو مجموعه قدیمی دیگر به موزه ادامه یافته است. از مادرها و مادربزرگ‌هایی که دستی در کار داشتند، درخواست می‌کردیم تا عروسک‌هایی با حال و هوای دوران خود بسازند تا در موزه جای گیرد. این‌گونه شد که عروسک‌هایی از خراسـان، گــیـلان، ترکمن‌صحرا، بــوشــهر، مـازنـدران، ایلام و قشقایی گرد هم آمدند و تاکنون تعدادشان به 110 عروسک رسیده است. البته عروسک‌های ایرانی در این موزه تنها نیستند بلکه نمونه‌ای از عروسک‌های کشورهایی مانند هند، تونس و اندونزی نیز میزبان مهمانان موزه گرد هستند.

از ابتدا تهران به عنوان گزینه‌های برپایی این موزه مدنظرم نبود. برای برپایی موزه دو شهر ابیانه و ماسوله را در نظر گرفتم. به شهر تاریخی ابیانه علاقه زیادی داشتم، اما زمستان‌های سرد آن باعث تعطیلی موزه در فصل سرما می‌شد. از این رو در پی پیدا کردن مکان مناسب برای موزه به کاشان رسیدم و در بازدیدی که از بافت تاریخی شهر داشتم، به کاشان و مردمان دوست‌داشتنی آن علاقه‌مند شدم و این شهر را به عنوان محل راه‌اندازی موزه انتخاب کردم.

در کاشان، هنگامی که از خانه‌های تاریخی نام برده می‌شود خانه‌های اعیان و تجار کاشان با تمام تزئینات و آیینه کاری‌ها و نقاشی‌ها در ذهن تداعی می‌شود. این در حالی است که موزه عروسک‌ها در یکی از ساده‌ترین و بی‌آلایش‌ترین خانه‌های کاشان که متعلق به جعفر علامه فیضی، روحانی و شاعر اواخر قاجار و اوایل پهلوی است، تاسیس شد که مسئولان در‌صدد ثبت آن هستند.

آنها در موزه منتظر شما هستند

سروناز خانم: دختری حاج مبارک با او ازدواج می‌کند؛ تنها عروسک دستکشی که صورتی تمیز و بدون چوب‌خوردگی دارد. گردنبندی با منگوله‌های فلزی کوچک نیز بر گردن دارد.

زن آرتیست: از انواع عروسک‌های فرنگی است. جنس سر از نوعی فایبرگلاس است و دوخت پاها با چرخ خیاطی انجام شده است. دو عدد پلاک سکه‌ای به سینه عروسک دوخته شده که تاریخ 1908 را دارد.

درویش: کشکول و بند حائل چرمی دارد و جنس شکول فلزی است. سروپاها به شیوه پاپیه ماشه لایه‌ای ساخته شده است.

لوطی انتری: لوطی انتری‌ها نوعی لوطی بودند که میمونی را بازی می‌دادند. آنها به صورت دوره‌گرد در شهرها و روستاها معرکه می‌گرفتند.

مرسوم بود که فردای روز عروسی به محل عروسی می‌آمدند و نمایش می‌دادند. سر به شیوه پاپیه ماشه لایه‌ای و پاها چوبی است. دست به کمر دوخته شده تا تمبک را نگه دارد. همراه لوطی عروسک میمونی (انتر) هم بوده که در مجموعه فعلی نیست.

زن: عروسک ایرانی نیست. سر از گچ و پاها پاپیه ماشه لایه‌ای است. استفاده از کاغذ با نوشته فارسی برای پاها نشان می‌دهد که عروسک بعدها بازسازی شده است و پاها در اصل همچون دیگر عروسک‌های احتمالا چینی، پارچه‌ای بوده است.

عجوزه: سر و پا پاپیه ماشه لایه‌ای است. برای چشم‌ها نوعی طلق استفاده شده است. یکی از دست‌ها نیز کنده شده است. جنس عصا از چوب و دندان‌ها از پلاستیک یا استخوان است. روبند سفیدی همچون روبند زنان شهری دوره قاجار دارد.

کله‌پاچه‌ای: یکی از فروشندگانی که تا چند دهه پیش در کوچه پس‌کوچه‌های اصفهان دوره‌گردی می‌کردند، کله پاچه فروش بودند. کله‌پاچه‌ای مانند برخی دیگر از قشرها و تیپ‌های شهری با آواز مخصوصی که هنگام فروش می‌خواند، وارد شاه سلیم بازی شده است. دور کلاهش نواری از فویل بوده که از بین رفته است. برای پایین تنه‌اش با چرخ خیاطی جیب دوخته شده است. پا و سر پاپیه ماشه لایه‌ای و قابلمه‌اش احتمالا از جنس روی است.

پیرمرد: تنها عروسکی است که از حدود گردن و سینه به پایین، هر دو پا و عصایش چوبی است.

میثم اسماعیلی