پای پیشگیری در مبارزه با اعتیاد می‌لنگد

آخرین آمارها از وضع اعتیاد در کشور نشان می‌دهد که ایران بیش از یک میلیون و 350 هزار معتاد دارد که البته این آمار مربوط به معتادانی است که لزوم درمان را احساس و به مراکز درمانی مراجعه کرده‌اند و بنابر این آمار واقعی معتادان که فراری‌ها از درمان را نیز دربر می‌گیرد، بسیار بیشتر از این مقدار است و بر همین اساس، استراتژی‌های مبارزه با مواد مخدر در کشورمان نیز پیچیده‌تر شده است.

استراتژی ما برای مبارزه چیست‌؟

استراتژی مبارزه با مواد مخدر، شامل دو بخش مقابله با عرضه و کاهش تقاضاست و دولتمردان هر کشوری بر حسب سنجشی که از وضع اعتیاد در آن کشور دارند یکی از این روش‌ها را به عنوان روش اصلی مبارزه با اعتیاد انتخاب می‌کنند، به عنوان مثال کشور هلند استراتژی کاهش تقاضا را برای مبارزه با اعتیاد انتخاب کرده است و بر اساس آن از انواع روش‌ها برای ارائه اطلاعات در حوزه اعتیاد به مردم و درمان و تغییر الگوی اعتیاد معتادان پرخطر استفاده می‌کند، اما کشورهای عربی بر مقابله با عرضه مواد مخدر متمرکزند تا جایی که قاچاقچیان مواد مخدر را چه خرد و چه دانه‌درشت، اعدام می‌کنند.

ایران اما در سال‌های اخیر شعار عجیبی داشته است و متولیان مبارزه با مواد مخدر اعلام کرده‌اند که می‌خواهند هر‌دو روش را متوازن دنبال کنند که به گفته عباس دیلمی‌زاده، مدیرعامل جمعیت خیریه تولدی دوباره، بزرگ‌ترین سازمان مردم نهاد در حوزه درمان اعتیاد در کشور، گرچه این شعار از رویکرد ایده‌آل‌گرایانه، تصمیمی بی‌نظیر به نظر می‌آید، در واقعیت سنگی بزرگ است به علامت نزدن که امکان پذیر نیست و به همین دلیل با وجود پیشرفت‌های کشورمان در دو حوزه کاهش تقاضا و مقابله با عرضه همچنان با مشکل مواجهیم.

وزارتخانه‌ها منکر کارمندان معتاد هستند

منظور از کاهش تقاضا، مجموعه برنامه‌های پیشگیری، درمان و کاهش آسیب است. منظور از کاهش آسیب هم مجموعه برنامه‌هایی است که به معتاد کمک می‌کند تا الگوی اعتیادش را از پر خطر به کم خطر متمایل کند و با این کار، تقاضای معتادان برای استفاده از مواد مخدر پرخطر کاهش می‌یابد.

بسیاری از کارشناسان اعتیاد اعتقاد دارند پیشگیری مهم‌ترین بخش کاهش تقاضاست. ضرر مصرف مواد مخدر در کشورمان براساس آمارهایی که پیشتر از سوی ستاد مبارزه با مواد مخدر اعلام شده، هرسال حدود 20 هزار میلیارد تومان است، در حالی که هزینه پیشگیری از اعتیاد بسیار ناچیز است.

آخرین آماری که بابک دین‌پرست، معاون کاهش تقاضا و توسعه مشارکت‌های مردمی ستاد مبارزه با مواد مخدر در فروردین امسال ارائه کرده، گویای آن است که از جمعیت تقریبا 77 میلیون نفری ایران در سال گذشته فقط 9 میلیون نفر در جهت اجرایی کردن سند جامع پیشگیری از اعتیاد که برای سال‌های 90 تا 94 تنظیم شده است، زیر پوشش برنامه‌های پیشگیری قرار گرفته‌اند.

تا اینجای کار همه چیز خوب به نظر می‌رسد، اما حقیقت این است که با وجود تلاش‌های ستاد و دستگاه‌های مختلف، ‌هنوز بخش پیشگیری در کشورمان ضعیف است. سعید صفاتیان، مدیر عامل موسسه دانش اعتیاد ایرسا در این باره توضیح می‌دهد: تا وقتی بودجه پیشگیری صرف سمینار و جشن شود به جایی نمی‌رسیم. کشورمان هنوز الگویی در زمینه پیشگیری ندارد. جزوات و کتاب‌ها در این حوزه بسیار محدود است. به عنوان مثال کتابی در حوزه پیشگیری از اعتیاد برای کودکان، نوجوانان و زنان خانه‌دار وجود ندارد.

مشکلات در حوزه پیشگیری اما فقط کمبود منابع دسترس برای مردم نیست، بلکه به اعتقاد این پزشک، شمار متخصص‌هایی که در این حوزه آموزش دیده‌اند در کشورمان بسیار اندک است و سازمان‌های مردم‌نهاد هم گرچه در حوزه درمان اعتیاد نقش پر رنگی دارند، اما در حوزه پیشگیری فعال نیستند.

مدیرکل پیشین بازپروری و درمان در ستاد مبارزه با مواد مخدر می‌گوید: متاسفانه سازمان‌ها و وزارتخانه نمی‌خواهند بپذیرند که اعتیاد در میان کارکنان آنان نیز وجود دارد. به همین دلیل از هیچ نوع برنامه پیشگیرانه‌ای استقبال نمی‌کنند تا چه رسد به شناسایی و درمان کارمندان معتاد.

در این میان هیچ مصوبه‌ای که مسئولان سازمان‌ها و وزارتخانه‌ها را ملزم به پیشگیری از اعتیاد کارمندان و درمان نیروهای کار معتادشان کند، وجود ندارد.

زنان از قطار درمان جا می‌مانند

ایران گرچه در حوزه پیشگیری هنوز مقتدر نیست، اما در حوزه درمان در میان کشورهای منطقه سرآمد است و نقش اصلی را در این حوزه سازمان‌های مردم‌نهاد بازی می‌کنند. به گفته فرید براتی سده، مدیرکل دفتر پیشگیری و درمان سازمان بهزیستی در کشورمان بیش از 800 هزار معتاد اکنون در کشورمان تحت درمان هستند. با این حال هنوز بحث بیمه معتادان به جایی نرسیده است و آنها باید هزینه‌های درمان را خودشان بپردازند.

در ایران، اکنون بیش از 560 مرکز اقامتی کوتاه مدت و بیش از 5000 مرکز درمان نگه‌دارنده وجود دارد که نسبت به جمعیت معتادان، رقم قابل قبولی محسوب می‌شود.

محمدباقر صابری‌زفرقندی، مدیرکل درمان ستاد مبارزه با مواد مخدر درباره این که چرا با وجود شمار کافی مراکز ترک اعتیاد مجاز، شمار مراکز بی‌مجوز در این حوزه نیز رو‌به افزایش است، بیان می‌کند: شماری از معتادان از ترس لو‌رفتن هویتشان به مراکز مجاز مراجعه نمی‌کنند و گروهی دیگر تحت‌تاثیر معتادان ترک کرده دیگری هستند که این نوع مراکز را دایر کرده‌اند.

با این حال رشد مراکز غیرمجاز ترک اعتیاد علت دیگری هم دارد که او درباره‌اش توضیحی نمی‌دهد. براساس قانون، سازمان‌های مردم‌نهاد حق ندارند معتادان را به زور در مراکز ترک بستری کنند، اما گروهی از معتادان رفتارهای پرخاشگرانه دارند و جان اعضای خانواده‌شان را تهدید می‌کنند و به همین علت خانواده‌ها برای رهایی از آنها به مراکز غیرمجاز متوسل می‌شوند.

در سال‌های اخیر نیروی انتظامی بارها هشدار داده است که این گروه از مراکز را پلمب می‌کند، اما همچنان شمار زیادی از مراکز غیرمجاز در سطح کشور فعالیت می‌کنند.

از سوی دیگر، تربیت درمانگران اعتیاد در حوزه درمان بدون متولی باقی مانده است که باعث شده تعداد زیادی از پزشکان عمومی و روانپزشکان و روان‌شناسان بدون گذراندن دوره‌های تخصصی در این زمینه، دست به درمان بزنند. صابری‌زفرقندی می‌گوید: وعده درمان اعتیاد به‌وسیله یک متخصص درست نیست و حتما باید یک گروه متشکل از پزشک، روان‌شناس و مددکار در امر درمان فعال باشند.

این پزشک اعتقاد دارد درمان با متادون که اکنون حدود 180 هزار نفر در کشورمان تحت پوشش آن هستند تا حدی مورد استقبال قرار گرفته است که برخی افراد به‌علت درآمدزایی‌اش، بدون داشتن تخصص ویژه در حوزه درمانگری اعتیاد، به تجویز آن رو آورده‌اند.

مشکل دیگر در حوزه درمان اعتیاد، افزایش شمار زنان معتاد به مواد مخدر است، بر اساس آمارها بیش از 9 درصد جمعیت معتادان در کشور را زنان تشکیل می‌دهند که به گفته براتی سده، حدود 90 درصدشان بی‌خانمان هستند و 60 درصدشان تحت پوشش بهزیستی قرار ندارند که یعنی بی پناه رها شده اند و بدتر این است که در سال‌های اخیر آنها به سمت خطرناک ترین نوع اعتیاد یعنی اعتیاد به مواد مخدر صنعتی روی آورده‌اند.

نمره عرصه مبارزه چند است؟

حدود 4000 شهید و 12 هزار جانباز، حاصل فعالیت ایران در حوزه مبارزه با مواد مخدر است که شامل همه روش‌های مقابله‌ای برای جلوگیری از عرضه مواد مخدر می‌شود. در کشور ما این بخش، در قالب کنترل مرزها، دستگیری قاچاقچیان و جمع‌آوری معتادان در قالب طرح‌های ضربتی است. برخی بخش‌های این مبارزه همچون دیوارکشی مرزها، با وجود هزینه‌های کلانی که در گذشته صرفش شده، همچنان نیمه‌کاره مانده است و طرح‌های ضربتی هم از آنجا که معتادان را به وادار به ترک می‌کند، موفق نبوده و آنها را نسبت به مصرف مواد مخدر جری‌تر کرده و گذشته از آن جمع کردن معتادان پر خطر در مکان‌هایی کوچک برای ترک، انواع بیماری‌های عفونی و واگیردار را بین آنها گسترش داده است.

با این حال ایران در حوزه مبارزه با مواد مخدر نقاط قوت زیاد دارد، برای مثال بر اساس گفته‌های احمد رضا رادان، جانشین فرمانده ناجا، فقط در سه ماه اخیر نیروی انتظامی 115 تن مواد مخدر در کشور کشف کرده است؛ اما با وجود گزارشی که این پرسش ارائه می‌دهد همچنان نگاه مردم نسبت به عملکرد نیروی انتظامی در سال‌های اخیر آن‌قدرها مثبت نیست و حضور معتادان در بیغوله‌ها و دسترسی آسان به مواد مخدر، بسیاری را به این نتیجه رسانده است که عملکرد نیروی انتظامی چندان رضایتبخش نبوده است.

این موضوع در جدید ترین گفت‌وگوی سردار احمدی‌مقدم موردبحث قرار گرفت و او اذعان می‌کند که نمره پلیس مواد مخدر 16 تا 18 است؛ اما به نظر نمی‌رسد مردم بیش از نمره 15 به آن بدهند.

دیلمی‌زاده، درباره جایگاه ایران در عرصه مبارزه اظهار می‌کند: کشفیات ایران در حوزه مواد مخدر قابل توجه است اما باید در نظر داشت که ایران در طول بیش از 30 سال مبارزه جدی با مواد مخدر راه‌های مبارزه با قاچاق آن را از مرزها بخوبی آموخته است؛ اما اکنون که شیشه به شیوه آشپزخانه‌ای تولید می‌شود در مبارزه با آن مشکل دارد.

این گفته مدیرعامل جمعیت خیریه تولدی دوباره از‌آن‌جهت حائز اهمیت است که شیشه از نظر شیوع مصرف میان معتادان ایرانی پس از تریاک در رتبه دوم قرار داد. طه طاهری، قائم مقام دبیرکل ستاد مبارزه با مواد مخدر بتازگی اعلام کرده است که کشفیات شیشه در کشور کاهشی 63‌درصدی داشته است. مدیرعامل جمعیت تولدی دوباره، در تحلیل این آمار توضیح می‌دهد: کاهش کشفیات مواد مخدر در هر کشوری دو معنا دارد: نخست آن‌که قاچاقچیان مواد مخدر راه‌های مطمئن‌تری برای توزیع مواد مخدر یادگرفته‌اند و دوم آن‌که میزان مصرف ماده مخدر کم شده و در ایران اما به نظر می‌رسد هر دو اتفاق همزمان افتاده است.

مریم یوشی‌زاده / گروه جامعه