درجست‌وجوی اتحاد کشورهای اسلامی

عاکف پس از مرگ مأمون الهضیبی در سال ۲۰۰۴ میلادی به سمت مرشد عام جماعت اخوان‌المسلمین مصر انتخاب شد. او نخستین مرشد عام این جماعت بود که پس از پایان دوره مسئولیتش، تمایلی به انتخاب مجدد نداشت و سال 2010 از سمت خود کناره‌گیری کرد. جانشین او، محمد بدیع، در زمان حیات او انتخاب شد.

محمد‌مهدی عاکف را باید از کسانی دانست که بیشترین اظهارنظرها را در میان مسئولان اخوانی و بخصوص در دوره انقلاب مصر از 25 ژانویه 2011 تا 3 ژولای 2013 ( 6 بهمن 1389 تا 12 تیر 1392) داشته است.

عاکف چهارم ژولای 2013 (13تیر 1392) و به دنبال کوتادی ارتش مصر در برکناری محمد مرسی رئیس‌جمهور وقت مصر دستگیر شد در حالی که 85 سال داشت. اتهامات مختلفی از سوی دستگاه قضایی مصر متوجه محمدمهدی عاکف شد و مجازات‌های مختلفی از قبیل اعدام و حبس‌ طولانی برای وی صادر شد که هیچ کدام قطعی نبود. وی اول مهر 1396 و در 89 سالگی در زندان درگذشت.

دفاع از حزب‌الله لبنان

عاکف که در زمان حمله رژیم صهیونیستی به لبنان، رهبر کل اخوان‌المسلمین بود، نظرات مهمی در تایید مقاومت و در حمایت از حزب‌الله لبنان دارد. وی در مصاحبه‌ای تفصیلی که زمان این حمله انجام داد، از حزب‌الله و رهبری آن دفاع کرد. عاکف در این مصاحبه، اثرات این جنگ را در آینده خاورمیانه وسیع ارزیابی می‌کند و مواضع رژیم‌های سیاسی و حکومت‌های عربی را در مقابل رزیم صهیونیستی شرم‌آور توصیف می‌کند.

از سوی دیگر، عاکف خواهان تجدید نظر مصر در قرارداد کمپ‌دیوید شد، چرا که معتقد بود، این قرارداد باعث شده مصر در برابر کشمکش اعراب و اسرائیل بی‌طرف بماند. او در این مصاحبه،‌ خطاب به رزمندگان مقاومت و رهبر آن سید حسن نصرالله گفت: شما همه ملت‌های عرب و مسلمان را سربلند کردید و از عزت و کرامت و ارزش‌های امت و کشورتان لبنان شرافتمندانه دفاع کردید.

تقریب مذاهب اسلامی

همچنین عاکف، اظهاراتی درباره تقریب مذاهب اسلامی و همکاری بین شیعه و سنی دارد. در دوران انقلاب مصر و تحولات بعد از آن، گفته‌ای منسوب به محمدمهدی عاکف وجود دارد، مبنی بر این که وی به کسانی که حکومت اسلامی را قبول ندارند، توهین کرده و گفته است، یک مسلمان مالزیایی از یک قبطی مصری برای او محترم‌تر است. این سخنان، موجی از تبلیغ علیه وی و اخوان را به دنبال داشت. عاکف در مصاحبه‌ای گفته‌هایش را چنین توضیح می‌دهد: فردی از خبرنگاران پیش من آمد و گفت، شما می‌خواهید خلافت اسلامی تشکیل دهید؟ گفتم می‌خواهیم کشورهای اسلامی را متحد کنیم؛ زیرا ما ملتی واحد هستیم و خداوند ما را به وحدت دستور داده است. وی گفت مثل اتحادیه اروپا؛ ولی چه کسی رئیس این اتحادیه خواهد شد؟ گفتم این کار دوره‌ای خواهد بود. وی پرسید آیا یک مالزیایی بر ما حکومت خواهد کرد؟ چه ربطی به او دارد؟ من هرگز نامی از یک قبطی مصری نبردم و به او گفتم، گور بابای تو و هرکس که حکومت اسلامی را در مصر نمی‌پذیرد! (طز فیک و طز فی کل واحد لا یقبل الحکم الإسلامی فی مصر)

حمایت از برنامه اتمی ایران

در سال‌های اخیر و در دوره رهبری محمدمهدی عاکف، اخوان المسلمین مواضع خوبی در قبال ایران و تشیع اتخاذ کرد که حساسیت کشورهای عربی را برانگیخت و حتی گاهی موجب اختلافات داخلی در اخوان‌المسلمین شد. رهبر اخوان‌المسلمین از برنامه اتمی ایران حتی با احتمال هدف ساخت بمب اتمی حمایت ‌می‌کرد. عاکف در مصاحبه‌ای با روزنامه کویتی النهار گفته بود: چه مانعی دارد که مذهب شیعه گسترش یابد؟ سازمان کنفرانس کشورهای اسلامی ۵۶ عضو سنی مذهب دارد، حالا چرا باید از تنها کشور شیعه جهان ترسید؟

رسانه‌های عربی ادعا کردند، مصاحبه عاکف تحریف شده است، اما او در گفت‌وگو با الشرق‌الأوسط تاکید کرد: پاسخ چاپ شده از قول من صحیح و بدون تحریف بوده است. به همین علت، جهاد عوده عضو دبیرخانه‌ سیاستگذاری حزب حاکم‌الوطنی (حزب مبارک) از اظهارات عاکف انتقاد کرد و گفت، رهبر اخوان‌المسلمین ظاهرا نمی‌تواند بین صواب و خطا و دوست و دشمن را تشخیص دهد. جهاد از عاکف خواست، کمی به مطالعه کتاب‌های شیعیان درباره سنی‌گری بپردازد تا بفهمد از چه کسانی دفاع می‌کند!

شخصی مصمم و معتقد

این جانب به اقتضای مسئولیت ریاست دفتر حفاظت منافع جمهوری اسلامی ایران در قاهره (بهمن 1388 تا تیر 1393) ملاقات‌های متعددی با محمدمهدی عاکف داشتم. این ملاقات‌ها در راستای فعالیت دیپلماتیک و پیرامون مسائل انقلاب مصر و نیز بیان دیدگاه‌های کشورمان درباره روابط با مصر بود. برداشت‌های زیر از خلال این ملاقات‌ها از شخصیت عاکف به دست آمده است:

عاکف شخصی مصمم و معتقد به راهش بود. نگاه او به جمهوری اسلامی ایران مثبت و کاملا معتقد به تقریب مذاهب اسلامی بود. هیچ نگاه متعصبانه‌ای به ایران و شیعه نداشت. از روابط با ایران استقبال می‌کرد و تعلل در آن را موجب خسارت مصر می‌دانست. تنها نقطه اختلاف با ایران را موضوع حمایت ایران از بشار اسد، رئیس‌جمهور سوریه می‌دانست. آن روزها ایران در حمایت از نظام سوریه تنها بود و اخوان مصر حمایت کشورمان از این نظام را محکوم می‌کردند.

نگاه عاکف به اسلام یک نگاه بین‌المللی بود و کمتر از دیگر اعضای اخوان به موضوع عربیت تعصب داشت. نگاه او به ایران و شیعه نیز به علت دوری از این تعصب بود. رسالتی فراتر از کشورهای عربی برای خود قائل بود. او موضع اخوان نسبت به شیعه را تقریبی می‌دانست و معتقد بود، برخی اظهار نظرهای وابستگان به اخوان حاوی نگاه منفی نسبت به شیعه، اظهارنظر شخصی است. وی با اشاره به موضع مثبت اخوان نسبت به حزب‌الله و شیعه که در زمان رهبری وی بیان شده بود، آنها را موضع حقیقی اخوان می‌دانست.

گفت‌وگوهای این جانب با محمدمهدی عاکف در زمانی بین فروردین 1390 تا تیر 1392 (سقوط مرسی) انجام می‌شد. این تاریخ مصادف با شروع بحران سوریه و اوج آن بود. موضوع سوریه در هیچ یک از این گفت‌وگوها غایب نبود. رهبران اخوان‌المسلمین در آن زمان بشدت از مخالفان سوریه حمایت می‌کردند و دفاع ایران از نظام سوریه و بشار اسد مورد نارضایتی اخوان قرار داشت اما در میان دیگر رهبران اخوان، محمدمهدی عاکف در بیان مطالب خویش تندروی نداشت. با این که از نظر رفتاری، تند مزاج بود، اما به علت احساس خوبی که نسبت به ایران و شیعه داشت، گفت‌وگوهای ما تند نمی‌شد.

عاکف به علت فعالیت‌های مختلف در عرصه‌های سیاسی و اجتماعی و فعالیت در کشورهای اروپایی، نگاه معتدلی به مسائل و روابط بین کشورهای اسلامی داشت. وی گرچه قاطعانه از اسلام و اجرای احکام اسلامی و جهانی شدن آن دفاع می‌کرد، اما هیچ‌گاه نگاه متعصبانه مذهبی و عربی به روابط بین کشورهای اسلامی نداشت. به همین علت و همچنین فعالیت رسانه‌ای زیاد وی، اظهارات تقریبی و معتدلانه زیادی از وی به ثبت رسیده است که در جریان این گفت‌وگوها مورد اشاره و تاکید قرار می‌گرفت.

از ورزش تا سیاست

محمدمهدی عاکف، ۲۸ ژوئیه ۱۹۲۸ میلادی (1307) در شهر کفرعوض استان دقهلیه مصر به دنیا آمد. او دانش‌آموخته دانشگاه عین‌الشمس قاهره بود و در رشته تربیت‌بدنی درس خواند، اما تا مقطع کارشناسی بیشتر تحصیل نکرد. عاکف سال 1940 و درحالی که یک نوجوان 12 ساله بود، به اخوان پیوست. او قبل از بازداشت در جریان دستگیری‌های گسترده سال 1954، رئیس بخش دانشجویی و مسئول پرورش ورزشی اخوان بود.

عاکف ابتدای جوانی خود، یعنی سال 1954 به دلیل مخفی کردن یکی از افسران ارتش مصر دستگیر و ابتدا به اعدام و سپس با یک درجه تخفیف به حبس ابد محکوم شد. او 20 سال یعنی تا سال 1974 در زندان ماند و زمان حکومت سادات از زندان آزاد شد. شاید دلیل این که او برخلاف دیگر مسئولان بلندپایه اخوان تحصیلات دانشگاهی بالایی ندارد؛ دوران زندانی طولانی‌اش در جوانی باشد.

عاکف بعد از آزادی به عربستان رفت و در آنجا مشاور مرکز جهانی جوانان اسلام و مسئول اردوهای دانشجویی آن شد. سپس به مونیخ در آلمان رفت و مدیر مرکز اسلامی این شهر شد. عاکف سال 1987 به عضویت مکتب ارشاد اخوان انتخاب شد که مرکز تصمیم‌گیری این تشکل است. او در همین سال در انتخابات مجلس خلق مصر شرکت کرد و نماینده حوزه شرق قاهره در این مجلس شد. او دوباره سال 1996 دستگیر و به سه سال حبس محکوم شد.

مجتبی امانی

رئیس دفتر حفاظت منافع ایران در قاهره