با بیش‌فعالی کودکان چکار کنیم؟!

به گزارش جام جم آنلاین، والدین در کاربرد دو اصطلاح پرجنب و جوش و بی‌قراری غالبا دچار سردرگمی می‌شوند. از این رو لازم است تفاوت میان این دو مشخص شود.

ویژگی‌های زیر در کودکان بیش فعال قابل مشاهده است:
- به نظر می رسد هیچ توجهی به صحبت های طرف مقابل ندارند.
- در اتمام کارها حتی کارهایی که خودش هم دوست دارد ، مشکل دارد وآنها را نیمه کاره رها می کند .
- احتمال ابتلا به اختلالات زبان وگفتار وشنوایی وجود دارد.
- ناتوانی در طبقه بندی وسازمان دادن برنامه ها وامور
- عدم تمایل به انجام کارهایی که نیازمند فعالیت فکری وتمرکزند .
- داشتن رفتار تکانشگری
- ناتوانی در انجام بازی های آرام
- دائماً می خواهد جلب توجه کند .
- بی صبری
- داشتن رفتار پرخاشگرانه
- خواب ناآرام
- انجام کارهای خطرناک بدون آن که به پیامد های آن فکر کنند.
- مشکل خام حرکتی ( دست وپا چلفتی)
- رفتارهای آزارشی
- خود آزاری ، کندن مو و پوست خود
- معمولاً برخوردار از هوش بهر طبیعی
- تصادف کردن به میزان بیشتر از دیگران
- داشتن عزّت نفس پایین و بسرعت احساس ناکامی کردن

ـ اغلب دست و پاهایش بی‌قرار است یا روی صندلی خود آرام ندارد.
ـ از آرام نشستن در یکجا یا روی صندلی برای مدتی حتی کوتاه ناتوان است.
ـ حوصله تحمل دیگران یا رعایت نوبت را ندارد و خیلی ناشکیب است.
ـ بیشتر در حال حرکت است و آرامش روانی ـ عضلانی ندارد.
ـ خیلی حرف می‌زند و پیش از این که پرسش‌ تمام شود، پاسخ می‌دهد.
ـ محرک‌های محیطی به آسانی حواس او را پرت می‌کنند.
ـ در انجام دستورالعمل صادر شده از جانب دیگران بسیار ناتوان است و بیشتر کارها را نیمه‌تمام رها می‌کند.
ـ در بازی‌ها یا انجام تکالیف نیز نمی‌تواند برای مدت طولانی تمرکز داشته باشد و از پرداختن به فعالیت‌های ذهنی عموما گریزان است.
ـ اغلب از یک مشغله تمام نشده به سوی فعالیت دیگری کشیده می‌شود.
ـ نمی‌تواند با آرامش بازی کند یا به تماشای برنامه تلویزیونی مورد علاقه‌اش بنشیند.
ـ بیشتر حرف دیگران را قطع یا در آن مداخله می‌کند.
ـ به نظر می‌رسد به آنچه به او گفته می‌شود، توجهی ندارد.
ـ وسایل خودش را گم می‌کند.
ـ به ظاهر فرد فراموشکاری به نظر می‌رسد و حواسش اصلا جمع نیست.
اما پرجنب و جوشی عبارت است از فعالیت بدنی زیاد، حرکاتش ناگهانی است و به دشواری می‌تواند مدتی سر جایش بنشیند. این کودکان با آن که پرتحرک‌اند، ولی وقتی توجه شان به چیزی جلب می‌شود می‌توانند حواسشان را متمرکز کنند.
برای تشخیص باید قبل از هفت سالگی ، حداقل شش ماه نشانه ها تداوم داشته باشند ودر دو محیط خانه ومدرسه دیده شود ودر عملکرد اجتماعی وتحصیل اختلال ایجاد کند .

نکات مهم در مورد بیش فعالی

بیش فعالی، شایع ترین اختلال روانپزشکی کودکان است ودر پسران دو تا سه برابر بیشتر از دختران دیده می شود و تا جوانی و بزرگسالی تداوم می یابد. چنانچه کمبود توجه - بیش فعالی درمان نشود به احتمال زیاد مشکلاتی در مدرسه در پی خواهد داشت.

بیش فعالی می تواند به گونه ای اختلال ارثی باشد و اغلب همراه با دیگر اختلالات روی می دهد. رایج ترین آنها اختلال یادگیری و اختلال رفتاری است مانند اختلال نافرمانی تقابلی و اختلال سلوک.

به دو علت تشخیص ودرمان سریع این اختلال مهم است. نخست، درمان به کسی که اکنون در سن کودکی است کمک بیشتری می کند. اگر کودک دروس خود را هر چه آسان تر در مدرسه فرا گیرد، به او کمک می شود از ناراحتی واضطراب وفشارهای روحی ناشی از مشکلات آموزشی دور بوده واز مورد تنفر بودن دیگر کودکان و درگیری با پدر ومادر در امان باشد.

دوم، درمان زودتر می تواند خطر مشکلات رفتاری بیش فعالی کودکان را که به احتمال زیاد تا بزرگسالی تداوم دارد، کاهش دهد.

تشخیص بیش فعالی در کودکان با مصاحبه از مادر وپدر یا دیگر افرادی که در پرورش کودک سهیم هستند، آموزگار و مقیاس های سنجش ( که در توصیف وجود وشدت نشانه ها به کار می رود) صورت می گیرد.

هیچ گونه آزمایش ویژه روان شناسی یا آزمایشگاهی برای تعیین این مشکل وجود ندارد.

علت اصلی این اختلال هنوز به طور قطع مشخص نیست اما در هر حال عواملی همچون آسیب‌های جزئی وارده به مغز و سیستم عصبی، ضربات وارده به مغز کودک در دوران بارداری و مراحل اولیه رشد عفونت در سیستم عصبی، مسمومیت‌های شیمیایی و غذایی، اضطراب‌ها و فشارهای روانی و سختگیری‌های مفرط والدین و تنبیه‌های بدنی ممکن است زمینه‌ساز پدید آمدن فزون‌کنشی باشد.

برای درمان این اختلال باید کوشید علت اصلی تا آنجا که ممکن است روشن شود. دارودرمانی، رفتاردرمانی و روان‌درمانی از راه‌های درمان است که باید زیر نظر متخصص انجام شود.

در ضمن مهارت در رفتار با کودک نیز می‌تواند کمک کند. والدین باید برای رفتار کودک حد و مرزی قائل شوند که کاملا بی‌ابهام باشد و در رعایت این حد و مرز ثابت‌قدم و جدی باشند.

محدودیت‌های کودک باید مشخص و روشن باشد و همراه با آن کودک تشویق شود. بالا بردن دامنه تمرکز و توجه کودک به وسیله سرنخ‌ها، با صدای بلند با کودک حرف زدن و چند بار تکرار کردن و برنامه‌ریزی روزانه نیز کمک‌کننده هستند.

انواع بیش فعالی

کمبود توجه: یکی از ویژگی های مهم این اختلال که تقریبا همواره وجود دارد این است که آنها به آسانی گرفتار حواس پرتی وپریشانی فکر یا کوتاهی مدت زمان توجه می شوند.

این مشکل مانند بیش فعالی چندان مشهود نیست.خردسالان در مقایسه با بزرگسالان نسبتا فاقد مهارت تمرکز وادامه انجام وظایف دراز مدت و کسالت آور هستند.او مانند یک کودک نو پا وشاگرد کودکستانی با شتاب از کاری به کار دیگر می پردازد و در آخر به نظر می رسد در انجام کار دچار سرگشتگی است.

در مدرسه چون نمی تواند برای مدت طولانی به چیزی توجه کند، تکالیفش را تمام نمی کند.

بسیاری از این کودکان حداقل برای اندک مدتی می توانند به دقت به چیزی گوش دهند.اگر آزمایش کننده (روان شناس،روانپزشک،پزشک و آموزگار) تغییر پذیری پتانسیل چنین رفتاری را تشخیص ندهد ممکن است به نتیجه ای نا درست دست یابد که کودک سالم است و این اولیا و مربیان هستند که بیش از حد واکنش نشان می دهند.

این کودکان مشکل هایی را در توجه انتخابی نشان می دهند و از آنجاکه قادر به کنترل توجه خود نیستند د رحین انجام کارها وتکالیف به رویا فرو می روند واین نا توانی خود عاملی برای ناتوانی های تحصیلی ور فتارهای اجتماعی می شود.

پرتحرکی-تکانشی: اولیا ومعلمان آنها را به منزله کودکانی که بیش از حد پرجنب وجوش هستند، توصیف می کنند.مرتب به اطراف می دوند واز در و دیوار بالا می روند.درآرام نشستن مشکل دارند حتی در هنگام خواب بیش از اندازه به اطراف حرکت می کنند.

منظور از تکانشگری نیز انجام یک عمل بدون فکر وتامل در مورد عمل ونتیجه آن است. به عبارتی برانگیختگی در این کودکان، ناتوانی در فکر کردن قبل از انجام یک عمل نیست، بلکه انجام عمل پیش از آن که مدت زمانی رابه فکر کردن اختصاص دهند است.

تکانشگری چهار نوع است:1-عمل بدون کنترل ، بازداری یا توقف2-عمل بدون تفکر یا ملا حظه گری3-عمل بدون پیش بینی،برنامه ریزی کافی یادرنظر گرفتن پیامد ها4-عمل آنی وناگهانی.

مورد دیگری که در بحث تکانشی مهم ومسأله ساز است کنترل ادرار ومدفوع است. کودکان خردسال بیش فعال ممکن است در مدت روز خود راخیس یا کثیف کنند. به نظر می رسد آنها به نیازهای فشارخویش توجهی ندارند وتا اندازه ای خود را تخلیه می کنند.

ترکیبی: در این نوع اختلال فرد بسیار فعال است و بدون فکر اقدام به فعالیت و انجام کار می‌نماید. کودکان با این نوع اختلال نشانه‌هایی از هر دو نوع قبل را که متذکر شدیم دارا هستند. آنها در توجه‌کردن، بیش‌فعال بودن و کنترل تکانش‌های خود دچار مشکل هستند البته گاهی تمام کودکان بی‌توجه هستند و یا اینکه بیش از حد فعالیت می‌کنند و حرکات تکانشی دارند.

علل اختلال بیش فعالی

در حال حاضر علل اصلی این اختلال نا شناخته است. این احتمال وجود دارد که ناشی از مجموعه عوامل پیچیده ای باشد. در اینجا به ذکر چند مورد می پردازیم.

1-عوامل ژنتیک
در مطالعه اعضای خانواده کودکان دارای این اختلال مشاهده شده که یکی از اعضا که معمولا پدر است به علت عوامل ژنتیکی دارای همین اختلال است.

در مطالعه هم شکمان وفرزند خوانده ها رابطه قوی بین عوامل ژنتیک و وجود این اختلال مشاهده شده است. آنها با مطالعه عوامل خانوادگی –ژنتیک-روانی اجتماعی در خویشاوندان درجه اول این کودکان دریافتند احتمال وجود اختلالی مشابه بسیار زیاد است.

2-عوامل عصبی وشیمیایی
در بخش های گوناگون مغز ناقل های عصبی مختلفی وجود دارند.اگر میزان یک ناقل عصبی ناکافی باشد بخشی از مغز که باید روی آن عمل کند بدرستی کار نخواهد کرد .کوکان بیش فعال ممکن است دچار کمبود هایی در بعضی ناقل های عصبی باشند.

3-خانواده و رفتار والدین
پژوهشگران این اختلال را نوعی واکنش کودک نسبت به نابسامانی های خانوادگی نظیر اعتیاد به الکل،اضطراب مزمن والدین و افسردگی مادر دانسته اند و از سوی دیگر به دلیل فراوانی بیشتر مبتلایان به بیش فعالی در خانواده های پر جمعیت آن را به محرک های محیطی نا مناسب مانند کثرت افراد وعدم رفاه خانواده نسبت داده اند.

مطالعه تعامل والدین- فرزند در ایران نشان داده است که این والدین بیشتر از والدین کودکان عادی از شیوه های فرزند پروری خودکامه استفاده می کنند، دارای اعتماد به نفس کمتری هستند،از شیوه های تنبیهی بیشتری استفاده می شد وروابط سردی با فرزندانشان دارند.

4-علل روانشناختی
هر اندازه کودک کم سن تر باشد ،ناراحتی یا تنش روانی وی بیشتر به شکل تظاهرات جسمانی بروز می کند.در این زمینه چگونگی رفتار والدین و واکنش آنها مهم است.

در تعدادی از کودکان ،بیش فعالی آشکارا جنبه مرضی دارد.از جمله رفتار های تحریک آمیز وخطرناکی که موجب می شود کودک خود را مدام در موقعیت های مخاطره انگیز قرار دهد .بالاخره بیش فعالی می تواند پاسخی به یک اضطراب دایم باشد.

5-تاثیر مواد سمی: عوامل محیطی مانند مسمومیت سربی ، تاثیر امواج تلویزیونی وچراغ های مهتابی را ازعلل احتمالی بیش فعالی در نظر گرفته اند. بیش فعالی می تواند ناشی از مواد افزودنی یا ترکیب کننده های طبیعی برخی غذاها باشد بنابراین یک رژیم غذایی مرکب از گوشت تازه ،سبزیجات،شیر را پیشنهاد می شود.

لیلا کامرانی - کارشناس ارشد روانشناسی