وقتی که خودروها برای ما تصمیم می‌گیرند

90 سال از وقتی نخستین اتومبیل‌سواری که یک اتومبیل فورد بود و به دستور مظفرالدین‌شاه قاجار از کشور بلژیک خریداری شد، می‌گذرد. از آن زمان تا امروز، میزان واردات خودرو با افزایش چشمگیری مواجه بوده است. تا پیش از تولید نخستین پیکان یا به عبارتی نخستین اتومبیل ایرانی در سال 1346 ، اغلب اتومبیل‌ها در آن سال‌ها از کشورهای آمریکا و انگلیس وارد ایران می‌شد که بسیار گران قیمت بودند و از این رو اتومبیل یک کالای لوکس و تجملی محسوب می‌شد. به همین علت تا پیش از تولید پیکان، استفاده از اتومبیل‌ تنها در انحصار افراد خاصی بود و حتی افرادی که درآمد نسبی خوبی داشتند نیز قادر به خرید اتومبیل شخصی نبودند تا این‌که با ساخت نخستین پیکان در شرکت سهامی ایران ناسیونال، ایران هم به جمع تولیدکنندگان خودرو پیوست. پایین بودن قیمت این خودرو در مقایسه با خودروهایی که پیش از این از کشورهای دیگر وارد ایران می‌شدند موجب شد استقبال از خرید این خودرو در میان خانواده‌های ایرانی افزایش یابد.

با ورود به دهه 60 بود که تقریبا در هر خانواده بزرگ ایرانی یا به عبارتی همان فامیل، یکی دو نفر ماشین داشتند و همین یک یا دو ماشین کافی بود تا اعضای فامیل بتوانند تعطیلات پایان هفته را کنار هم و خارج از شهرها بگذرانند، اما پس از آغاز دهه 70 کم‌کم سیر این تحولات به جایی رسید که دیگر در یک خانواده 3 تا 4 نفری ماشین شخصی وجود داشت و در این دهه به ماشین به عنوان نیازی ضروری برای کل هر خانواده و نه برای هر عضو خانواده نگاه می‌شد و نوع و مدل آن کمتر مورد توجه قرار می‌گرفت. ولی از آغاز دهه 80 بتدریج خودروهای شخصی به نوعی وظیفه ناوگان حمل و نقل عمومی بین‌شهری و درون‌شهری را ایفا می‌کردند. به این ترتیب ماشین توانست به وسیله‌ای ضروری برای تردد و حمل و نقل شهری و رسیدن به محل کار و خرید برای خانواده‌ها تبدیل شود و از سوی دیگر بسیاری نیز از این وسیله برای درآمدزایی و کسب و کار استفاده می‌کردند.

از همین زمان به بعد بود که روز به روز بر تعداد ماشین‌سواران افزوده شد. این روزها اغلب ایرانی‌ها علاقه‌مند به خرید اتومبیل‌های مدل بالا و گران‌قیمت هستند. بسیاری بر این باورند که داشتن یک اتومبیل گران‌قیمت به نوعی موجب افتخار و سربلندی آنها می‌شود و می‌تواند بیانگر شخصیت و ارزش اجتماعی آنان باشد.

بی‌توجهی به فرهنگ استفاده از خودروهای شخصی در شهرهای بزرگ کشور تا حدی پیش رفته که مشکلات اساسی را در زمینه مدیریت حمل و نقل ایجاد کرده است. این در حالی است که در بسیاری کشورهای پیشرفته محدودیت‌‌های در نظر گرفته شده برای تردد خودروهای شخصی و همچنین هزینه بسیار زیاد استفاده از ماشین شخصی موجب شده است استفاده از خودروی شخصی در این شهرها تنها محدود به سفر و مهمانی‌ها باشد.

از آنجا که در این کشورها هزینه خرید خودرو بسیار کمتر از هزینه استفاده از آن طی چند سال است همین موضوع سبب کاهش تمایل افراد به خرید خودروی شخصی شده است. به همین علت خودروسازان برای فروش خودروهای خود امتیازهایی را برای خریداران در نظر می‌گیرند. اما در کشور ما وضعیت کاملا برعکس است. به عبارت دیگر می‌توان گفت فرهنگ استفاده از خودرو در کشور ما موجب شده است در کلانشهرها به جای این که انسان‌ها تصمیم‌ بگیرند ماشین و خودرو در اختیار آنها باشد، خودروها برای انسان‌ها تصمیم‌گیری می‌کنند.

در کشورهای اروپایی مانند فرانسه، آلمان، اسپانیا، دانمارک و هلند فرهنگ استفاده از سیستم حمل و نقل عمومی به جای خودروهای شخصی نهادینه شده است، اما در کشورهای آسیایی در مقایسه با دیگر کشورها این موضوع کمتر مورد توجه قرار گرفته است.

آمریکاییان از جمله افرادی هستند که به خرید اتومبیل‌های شخصی علاقه بسیار دارند. ماشین‌هایی با حجم سنگین و سیلندرهای بالا از خودروهای مورد علاقه آمریکاییان است و از گذشته همیشه به یاد داریم که ماشین‌هایی مثل کادیلاک و شورلت که به لحاظ ظاهر ماشین‌های بزرگی بودند به ماشین‌های آمریکایی معروف بوده‌اند.

در آمریکا از آنجا که مسافت‌ها برای دسترسی به محل کار و فروشگاه‌ها طولانی است، نداشتن خودروی شخصی، یک معضل برای خانواده‌ها شده است. دور بودن خانه‌ها از مرکز شهر، وجود خودروی شخصی را در این کشور به امری ضروری تبدیل کرده است. اما افزایش قیمت بنزین در سال‌های اخیر فرهنگ استفاده از خودروی شخصی را تا حدودی دستخوش تغییر کرده است. به همین خاطر در سال‌های اخیر شمار افرادی که در این کشور به جای استفاده از خودروی شخصی از سیستم حمل‌ونقل عمومی استفاده می‌کنند، افزایش یافته و این یعنی بسیاری از ساکنان شهرهای بزرگ آمریکا که پیش از این مسافت‌های طولانی را برای رسیدن به محل کارشان با اتومبیل‌های شخصی طی می‌کردند امروزه ماشین‌ها را در پارکینگ‌ خانه‌هایشان گذاشته و بناچار از سیستم حمل و نقل عمومی استفاده می‌کنند. البته آمریکایی‌ها همچنان علاقه زیادی به خرید اتومبیل‌های جدید دارند و دلبستگی ساکنان شهرهای بزرگ آمریکا به اتومبیل‌های شخصی انکارناپذیر است. چراکه اغلب آنها در شهرهای بزرگی کار می‌کنند که تا محل زندگی آنها فاصله زیادی دارد؛ ولی به دلیل افزایش بهای بنزین و هزینه‌های دیگر خودرو این روزها در این کشور میزان فروش خودروهای ساخت شرکت‌های فورد و GM ـ‌ که از سازندگان اصلی خودروهای آمریکایی هستند ـ کاسته شده است و در مقابل اتومبیل‌های تویوتاپریوس، هونداینسنت و هوندا سیویک به پیشتازان بازار رقابتی فروش خودرو در آمریکا بدل شده‌اند. این اتومبیل‌ها از انواع اتومبیل‌های هیبریدی هستند که در مقایسه، مصرف سوخت پایین‌تری دارند. اگرچه پیش از این علاقه‌مندان به محیط زیست از خریداران اصلی خودروهای هیبریدی بودند، اما افزایش بهای بنزین ازجمله عواملی است که موجب افزایش تقاضا برای خرید اتومبیل‌های هیبریدی شده است. کانادا نیز ازجمله کشورهایی است که در آنجا سیستم حمل‌ونقل عمومی از محبوبیت بیشتری نسبت به خودرو نزد شهروندان برخوردار است تا جایی که بیش از 12 میلیون کانادایی برای سفرهای درون‌شهری از سیستم حمل‌ونقل عمومی استفاده می‌کنند.

در کشورهای اروپایی نیز تلاش‌های گسترده‌ای برای منع استفاده از اتومبیل‌های شخصی در مسیرهای درون‌شهری انجام شده است. ایجاد محدودیت برای تردد خودروها در مسیرهای درون‌شهری و دریافت هزینه برای ورود به محدوده‌هایی که با عنوان محدوده‌های حفاظت از محیط زیست تعیین شده است ازجمله عواملی است که در دهه‌های اخیر موجب افزایش تردد دوچرخه‌ و استقبال از حمل‌ونقل عمومی شده است. اگرچه علاقه اروپایی‌ها به داشتن اتومبیل شخصی از گذشته‌های دور زبانزد همه بود، اما این روزها شاهد تغییرات اساسی در نگرش ساکنان کشورهای اروپایی نسبت به داشتن اتومبیل‌های شخصی هستیم. به طوری که در کشورهایی نظیر نروژ در میان افرادی مانند پزشکان که از توانایی مالی بسیار خوبی هم برخوردارند خودروی شخصی جایگاهی ندارد و برای بسیاری از این مردم داشتن خودرو به شکل نیاز مفهومی ندارد. در دانمارک نیز بسیاری از خانواده‌ها که حتی توان خرید ماشین دارند، خودرویی ندارند. به همین خاطر خیابان‌های این کشورها هیچ‌گاه مملو از ماشین نیست و برای فرزندان آنها نیز داشتن خودرو آرزو محسوب نمی‌شود.

در اسپانیا نیز به دلیل سیستم حمل و نقل بسیار خوب مردم ترجیح می‌دهند به جای داشتن خودرو و استفاده از آن از سیستم حمل و نقل عمومی بهره ببرند که هم راحت‌تر به مقصد می‌رسند و هم هزینه‌های آنان کاهش می‌یابد.

به‌رغم این که فرهنگ استفاده از خودرو در کشورهای‌آسیایی با اروپایی بسیار متفاوت است و آسیایی‌ها مردمانی هستند که به داشتن خودرو با مدل‌های متفاوت علاقه‌مندند، ولی در چین شرایط تا حدودی فرق می‌کند. در کشوری چون چین با جمعیت 3‌/‌1 میلیاردی اغلب مردم اتومبیل شخصی ندارند. این مساله در گذشته بسیار پر رنگ‌تر بوده و از 5 سال گذشته تاکنون، حضور شمار زیادی از خودروهای شخصی در خیابان‌های این کشور افزایش یافته است، ولی هنوز هم فرهنگ استفاده از خودرو در چین چندان تحت تاثیر دیگر کشورهای آسیایی قرار ندارد. برای مثال در شهر پکن که جمعیت آن 16 میلیون نفر است تنها 3 میلیون خودروی شخصی وجود دارد. اگرچه تعداد مالکان خودروهای شخصی در کشور چین طی سال‌های گذشته تا 3 برابر افزایش یافته است، اما هنوز هم چینی‌ها در انتهای فهرست کشورهایی که بیشترین سرانه خودروی شخصی را دارند قرار گرفته‌اند. آنان به داشتن دوچرخه بیشتر تمایل دارند.

در کشور هند خودروهای شخصی تنها در انحصار طبقه مرفه جامعه است و اغلب افراد از توانایی لازم برای خرید اتومبیل‌های شخصی برخوردار نیستند، اما در سال‌های اخیر شاهد تحولات قابل توجهی در این زمینه بوده‌‌ایم. ورود اتومبیل‌های ارزان‌قیمت به این کشور و اختصاص وام‌هایی برای خرید خودرو به هندی‌ها از جمله عواملی هستند که نقش بسیار مهمی در افزایش شمار دارندگان خودروهای شخصی در هند داشته‌اند.

هندی‌ها سال گذشته بیش از 5‌/‌1 میلیون اتومبیل جدید خریدند، اما هنوز هم آنها برای این که به گردپای ایرانی‌ها برسند راهی طولانی پیش‌روی دارند و داشتن اتومبیل شخصی در این کشور همانند داشتن یک دستگاه گیرنده تلویزیونی در دهه 1950 میلادی است و چندان ضروری نیست.

در کشورهای آفریقایی داشتن خودروی شخصی چندان مرسوم نیست و تنها در انحصار گروهی است که از توانایی مالی نسبتا خوبی برخوردارند. البته باید توجه داشت اغلب افرادی که در مشاغل تقریبا فعالیت می‌کنند در نزدیکی محل سکونت خود مشغول به کار هستند که همین موضوع موجب کاهش نیاز آنها به داشتن اتومبیل شخصی شده است. شاید بتوان به جرات گفت آفریقا از جمله کشورهایی است که کمتر در آنجا ردپایی از ترافیک یافت می‌شود.