فراموشی زیستن در عالم شبه معبد

با دکتر رحمتی مشخصا درباره مثال معبد به گفت‌وگو نشستیم. نمادی که رو به فراموشی است و با غربت آگاهی و ترس آگاهی می‌توانیم به یاد بیاوریم که حقیقتی دیگر در جهان هست که آن را از یاد برده‌ایم. اگرچه زمانی انسان باور داشت در معبد عالم است و باید خود را به اصل معبد برساند، امروز مثال معبد و دخمه و... همه نابود شده‌اند و ارمغان این گونه تفکر پوچی است.

مجموعه مقالات کتاب «معبد و مکاشفه» را خود کربن در قالب یک کتاب منتشر کرد یا پس از مرگ او جمع‌آوری شد؟

این کتاب 5 جستار است. عنوان جستار نخست عبارت است از واقعگرایی رنگ‌ها در جهان‌شناخت شیعی. محمد کریمخان کرمانی رساله‌ای با نام یاقوته الحمراء دارد و هانری کربن در قالب تفسیر آن نظریه رئالیسم رنگ‌ها را مطرح می‌کند که رنگ‌ها امور عینی هستند و واقعیتی ورای دید ناظر دارند و رنگ در تمام عوالم وجود هست که حقیقت مثالی آن در عالم بالاتر است و به عالم ما تنزل پیدا کرده است. مقاله اول زمینه را برای تاویل رنگ‌ها در مکتب شیعه فراهم می‌کند.

جستار دوم علم میزان و تطابق میان عوالم نزد سید حیدر آملی است که همان بحث تأویل را براساس کتاب سید حیدرآملی به نام نص النصوص فی شرح الفصوص مطرح می‌کند. در مقدمه این کتاب سید حیدر آملی روشی تاویلی را در پیش می‌گیرد و عوالم مختلف را با هم تطبیق می‌کند و تناظری میان مراتب عالم، مراتب نفس انسان و مراتب کتاب قدسی (قرآن) مطرح می‌کند.

جستار سوم درباره اسماعیلیه است. اسماعیلیه یکی از مذاهب شیعی است که به نگاه باطنی‌اش شهرت دارد. البته کربن بر اندیشه اخوان الصفا، گروهی از حکیمان شیعی اسماعیلی مذهب تاکید کرده است. اخوان الصفا برای عبادت مراتبی قائلند. آنها در کنار عبادت دینی و شرعی، عبادت فلسفی و حکمی را نیز ارج می‌نهند و ظاهربینی صرف را رد می‌کنند. مثلا در قربانی کردن شرعی در جستجوی معنایی عمیق‌ترند و قربانی را نماد قربانی نفس می‌دانند و یا تاویل روزه را افشا نکردن اسرار دین برای نامحرمان معنا می‌کنند.

جستار چهارم درباره صورتبندی و پیکره خانه کعبه بر اساس دیدگاه قاضی سعید قمی است. کربن در این جستار تفسیرش را از اعمال حج و حقیقت کعبه بیان می‌کند. او دو نوع حج را نام می‌برد: حج عوام و حج خواص. کربن به قداست کعبه و به نوعی معبد شدن آنجا نیز توجه کرده و آن را تنها یک بیت سنگی نمی‌داند و از حقیقت بیت و مثال معبد سخن می‌گوید و البته در روایات هم داریم که اصل کعبه در آسمان چهارم است. در روایتی از امام صادق هم داریم که: لَا یَزَالُ الدِّینُ قَائِماً مَا قَامَتِ الْکَعْبَه: دین برقرار است تا زمانی که بیت برقرار باشد. آن کعبه‌ای که می‌تواند دین را نگه دارد، قطعا خانه‌ای سنگی نیست. پس یک وجه آن را به حقیقت آسمانی بیت مربوط می‌کند و وجه دیگر آن است که تا کعبه در قلب انسان پابرجاست و انسان حج گذار حقیقت کعبه است، پس توحید هم برقرار است. پس حج نباید تنها به مناسک و پدیده‌ای اجتماعی تبدیل شود.

جستار پنجم عبارت است از مثال معبد در مواجهه با معیارهای ناسوتی. عالم دو ساحت قدسی و ناسوتی دارد. زندگی دینی انسان هم بین این دو در جریان است. اما در دنیای امروز گویا همه چیز ناسوتی شده و مردم به سمت قداست زدایی پیش می‌روند و عرصه بر امور مقدس تنگ شده و این اتفاق در اثر غلبه معیارهای دنیوی رخ داده است.

به نظرم در این بخش او از تاویل حکیمان شیعی استفاده می‌کند تا عرفان یهودیت و مسیحیت را بازخوانی کند و همین جا مفهومی را با نام الهیات معبد مطرح می‌کند. در یهودیت این مساله بحث برانگیز است. معبد سلیمان ساخته شد و بعد ویران شد و برای مرتبه دوم آن را دوباره ساختند ولی معبد دوم هم ویران شد و اکنون در انتظار ساخت معبد سوم هستند. اما عرفای باطن‌گرای یهودیت معتقدند ‌معبد سوم باید درون انسان‌ها ساخته شود و ساختش در عالم ظاهر بی‌فایده است و کربن معتقد است آنها صلاحیت داشتن معبد را از دست داده‌اند.

در کتاب مقدس ویرانی معبد به سیاهکاری صاحبان آن نسبت داده می‌شود و کربن از این مساله تاویل و تفسیر باطنی ارائه می‌دهد. از طرفی در انجیل آمده است شما معبد را لانه راهزنان کرده‌اید که معنای ظاهری آن یعنی معبد را محل کار نامناسب و تجارت کرده‌اند و البته بعد باطنی آن یعنی معبدِ دل شخص لانه راهزنان شده است، در حالی که «خلوت دل نیست جای صحبت اغیار». هانری کربن پس از بازخوانی الهیات معبد در یهودیت به بررسی تعالیم معبدیان مسیحیت که در مقطعی از تاریخ به اوج اقتدار رسیدند ولی بعد محاکمه شدند و اموالشان مصادره شد و به طور کل برچیده شدند، می‌پردازد.

هانری کربن این اوج و حضیض را هم بر مبنای تعالیم شیعی تفسیر باطنی می‌کند.

من هم خلاف تعبیر کربن، هبوط را یک فاجعه نمی‌دانم و در مقدمه مفصلی از همین کتاب به این اشاره کرده‌ام. به تعبیر حافظ «ما بدین ره نه پی حشمت و جاه آمده‌ایم.» بسیاری از کمالات را انسان جز با تجربه هبوط نمی‌توانست تجربه کند و هبوط انسان حکمت خاص خودش را دارد. البته واقعیت هبوط را باید پذیرفت. پس از این پذیرش است که ما باید آگاه باشیم و جایگاه‌مان را تغییر دهیم. این غربت آگاهی است. تمام تلاش کتاب معبد و مکاشفه نیز این است که ما را از این غربت آگاهی بخشد. اما مساله مهم این است که در انسان سکولار، انسان‌ها فقط غریب نیستند، بلکه آگاهی‌شان را نسبت به این غربت از دست داده‌اند.

هانری کربن با غربت آگاهی نشان می‌دهد ما انسان‌ها می‌دانیم در دخمه این غربت هستیم و معبد ویران شده است و باید از سردابه خارج شویم و معبد را از نو بسازیم. اما انسانی که حتی این غربت را فراموش کرده دیگر دخمه‌ای را احساس نمی‌کند. از این‌رو دنیا به تنهایی در نظرشان محبوب است و تلاشی برای بیرون رفتن از آن نمی‌کنند.

حورا نژادصداقت
جام‌جم