قصه‌هایی که خوب روایت نمی‌شوند

2 دهه پیش بود که فیلم کوتاه میرکریمی برگزیده جشنواره فیلم فجر شد. از زمان ساخت سریال «بچه‌های مدرسه همت» و اولین فیلم سینمایی‌اش با محوریت کودک و نوجوان با نام «کودک و سرباز»، همواره به عنوان فیلمسازی مطرح بوده که هر اثرش حرفی تازه دارد. او با «کودک و سرباز» در جشنواره کودک درخشید. سپس با اثر ستایش‌ شده‌اش، «زیر نور ماه»، مسیر رو به رشدی را طی کرد و امروز به عنوان فیلمساز آگاه و هنرمندی شناخته می‌شود که هر اثرش مورد اعتنا و خبرساز است. مهم‌ترین نکته در کارنامه میرکریمی، توجه او به کارگردانی است. به یک معنا می‌توان اهمیت کارگردانانی همچون میرکریمی و اصغر فرهادی را در سینمای ایران در مسیر تازه‌شان دانست و درواقع هر اثر خوب آنان بدل به الگویی می‌شود که فیلمسازان جوان‌تر، با سرمشق گرفتن از آن، این مسیر را ادامه می‌دهند. اما آخرین ساخته رضا میرکریمی با نام «یه حبه قند» نتوانست انتظار تماشاگران را برآورده سازد. این فیلم با وجود دشواری‌های فراوان در زمان ساختش و نیز حضور تعداد زیادی بازیگر که در نقش‌های نامتعارف، در فضایی کوچک ایفای نقش می‌کنند، اما نتیجه از نظر ارزش سینمایی، پایین‌تر از فیلم‌های موفق این کارگردان قرار می‌گیرد. برخلاف آنچه بسیاری درباره این فیلم می‌گویند که قصه ندارد، درواقع بهتر است بگوییم «یه حبه قند» قصه دارد اما کارگردانش این قصه را خوب روایت نمی‌کند. در این فیلم میرکریمی سعی کرده قصه‌اش را به شیوه اطلاع‌رسانی تدریجی و به ‌اصطلاح مینی‌مالیستی تعریف کند که موفق نشده است. دلیلش را هم می‌توان به سادگی گفت؛ یعنی این اشکال چیز پیچیده‌ای نیست که برای تشریح آن بخواهیم به ادله و تئوری‌های خاص متوسل شویم؛ اشکال کار این است که کارگردان آنقدر مسحور ایده‌هایی مثل «خلوت زنان و گفت‌وگوهای زنانه یا سرگرمی کودکان درباره جن و زیرزمین شده که فراموش کرده قصه‌اش را باید براساس عطف‌هایی تعریف کند که تماشاگر حداقل بداند شاهد چه دنیایی است. «یه حبه قند» با ورود مهمانان به خانه‌ای سنتی در یزد شروع می‌شود. مهمانان به صورت خانوادگی و جدا از هم وارد می‌شوند. طبق منطق تئاتری، این نوع مقدمه‌چینی برای این است که تماشاگر نسبت آدم‌ها با همدیگر را درک کند و بتواند در ابتدای قصه، درک اولیه‌ای از ساختار اثر داشته باشد. به معنای ساده‌تر بداند که مثلا بازاری میانسال همسر کیست، فرزندانشان کدام‌ها هستند و... اما برخلاف دقایق اولیه این فیلم که کارگردان با این هدف پیش می‌رود، در ادامه و بویژه در نیمه دوم، به طور کلی قصه رها می‌‌شود و شخصیت‌ها کارکرد مناسبی در ساختار روایی اثر ندارند. نیمه دوم فیلم از موقعیت‌هایی تشکیل شده که شاید چندان با مسیر قصه مرتبط نباشند، اما چون کارگردان دوست داشته آدم‌هایش را در این موقعیت‌ها نشان دهد، زمان زیادی را به آنها اختصاص داده است. مثلا یکی از این موقعیت‌های بی‌ارتباط با مسیر قصه، قضیه بیماری به ظاهر مهلک روحانی فیلم (با بازی فرهاد اصلانی) است. یا مثلا کل سکانس تماشای فوتبال توسط مردها، فقط قرینه‌ای است در مقابل جمع‌نشینی خانم‌ها وگرنه به هیچ وجه تاثیری در پیشرفت داستان ندارد. شاید میرکریمی قصد داشته تک‌تک شخصیت‌ها را در قالب این موقعیت‌ها معرفی کند و این خود یک الگو در شیوه قصه‌گویی در سریال است (نمونه مشهور و موفقش، سریال «لاست» است) اما انگار این کارگردان سینمای ایران فراموش کرده که اولا به دلیل تعدد شخصیت‌های فیلمش مجال این کار را ندارد، ثانیا این موقعیت‌های پیاپی تاثیری در روند قصه ندارد. مثلا شخصیت خلافکار خرده‌پای فیلم با بازی هدایت هاشمی، از ابتدا درصدد دستیابی به اشیای عتیقه‌ای است که تصور می‌کند در زیرزمین خانه مدفون شده است. این ایده با وجودی که دقایق زیادی از فیلم را به خود اختصاص داده، اما کوچک‌ترین تاثیری در قصه ندارد و در پایان می‌بینیم که او به جای رسیدن به گنج، به ریشه درخت پیر باغ می‌رسد. در فاصله این واکاوی و جستجو، بچه‌ها را می‌بینیم که پس از رودررویی با این واقعه، به گمان این که جن دیده‌اند به وحشت می‌افتند و یکی از آنها از ترس شلوارش را خیس می‌کند. سپس برای فرونشاندن ترس این بچه، شخصیت اصلی فیلم (با بازی سعید پورصمیمی) قصه‌ای به ظاهر خیالی را از جنگش با یک پلنگ برای بچه تعریف می‌کند که ابتدا به شوخی می‌ماند، اما پس از دقایقی، با مرگ پیرمرد و معاینه‌اش توسط دکتر، از زبان او می‌شنویم که روی بدنش جای زخم چنگال پلنگ است! به فرض این‌که چنین ایده‌ها و خرده ‌داستان‌هایی بتواند برای لحظاتی تماشاگر را سرگرم کند، باید از خود پرسید که اصولا چرا باید در فیلمی که قصه‌اش چیز دیگری است این موارد حاشیه‌ای برجسته شوند؟