مصرف ویتامین‌ها همیشه مفید نیست

 آمارها نشان می‌دهد مصرف مکمل‌های رژیمی ـ غذایی روز به روز در حال افزایش است و حدود 30 هزار مکمل رژیمی مختلف در دسترس مصرف‌کنندگان قرار دارد. این داروها با شکل‌ها و طرح‌های متقاوت و در بسته‌بندی‌های زیبا تولید شده‌اند و برای فروش آنها تبلیغات وسیع و فریبنده‌ای بخصوص در ماهواره‌ها به راه انداخته شده تا هر بیننده و شنونده‌ای مشتاق شود که حداقل یک‌بار آن را مصرف کند. آیا سازندگان این داروها به فکر سلامت مردمند یا به فکر کسب درآمد هنگفت خود هستند و آیا هر فردی و با هر شرایط سنی و جسمی نیاز به مصرف این ویتامین‌ها دارد؟ و سوال دیگری که در اینجا ممکن است برای هر کسی پیش بیاید این است که آیا به جای مصرف مواد غذایی حاوی ویتامین‌ها آیا می‌توان از قرص آن استفاده کرد؟ آنچه مسلم است هرگز نمی‌توان به جای مصرف غذا از دارو استفاده کرد، چون بدن به غیر از ویتامین‌ها به ریزمغذی‌ و درشت مغذی‌های دیگر برای ادامه بقا نیاز دارد، بنابراین در صورت عدم مصرف کافی مواد غذایی، حتما دچار سوء تغذیه خواهید شد از طرفی با مصرف زیاد مواد غذایی و دریافت ویتامین‌ اضافی از این طریق هرگز دچار مسمومیت نخواهید شد در حالی که مصرف بیش از اندازه ویتامین‌ها از طریق قرص حتما مسمومیت شما را به دنبال خواهد داشت. پس در اینجا لازم است که ابتدا به معرفی بیشتر ویتامین‌ها و سپس به مسمومیت ناشی از مصرف بیش از اندازه آنها بپردازیم.

مولتی ویتامین‌ مجموعه‌ای از چندین ویتامین است که بدن قادر به ساخت آنها نیست و باید از راه موادغذایی به اندام برسد. آنها از ترکیبات سازنده سلول‌ها نیستند و در واقع عمل سازندگی ندارند، بلکه کار اصلی آنها شرکت در انجام واکنش‌های متابولیکی سلول‌ها و رشد طبیعی است و کاهش آنها تولید بیماری می‌کند.

ویتامین‌ها به 2 گروه ویتامین‌های محلول در چربی شامل ویتامین‌های K, D, E, A و ویتامین‌های محلول در آب شامل ویتامین‌های گروه B و C تقسیم می‌شوند.

ویژگی ویتامین‌های محلول در چربی این است که در برابر گرما و پخت و پز مقاوم‌تر از محلول در آب است و هنگام پخت و پز آسیب‌پذیری کمتری دارند و عموما از طریق روده جذب می‌شوند و جذب آنها همراه با چربی‌هاست و از طریق ادرار از بدن دفع نمی‌شود بلکه ذخیره شده و مقدار اضافی آن ایجاد مسمومیت می‌کند. در حالی که ویتامین‌های محلول در آب از طریق روده جذب می‌شوند و در بدن ذخیره نمی‌شوند و از راه ادرار دفع می‌‌شوند. این گروه از ویتامین‌ها مقاومت کمتری در برابر گرما دارند و نقش عمده آنها بیشتر در ارتباط با آزادسازی انرژی از مواد مغذی در واکنش‌های سلولی است، بنابراین، این ویتامین‌ها برای رشد و نمو طبیعی،‌ تولیدمثل، شیردهی، فعالیت عضلانی و حفظ تندرستی ضروری است که از طریق مصرف موادغذایی وارد بدن شوند.

امروز این موضوع که ویتامین‌ها می‌توانند باعث ارتقای سلامت شوند، باعث افزایش مصرف خودسرانه مکمل‌ها شده در حالی که مصرف بیش از حد لازم آنها می‌تواند صدمات جبران‌ناپذیری را به دنبال داشته باشد. مسمومیت همیشه نتیجه مصرف خودسرانه است. از ویتامین‌های محلول در چربی می‌توان به ویتامین‌ D اشاره کرد. مهم‌ترین نقش و وظیفه آن استخوان‌سازی و تنظیم غلظت کلسیم خون است. این ویتامین از 2 طریق وارد بدن می‌شود یکی از راه اشعه خورشید و دیگری از طریق مصرف مواد غذایی حاوی ویتامین D مثل لبنیات و ... برخی مردم تصور می‌کنند که هرچه زودتر و در سنین قبل از میانسالی شروع به مصرف قرص‌های حاوی ویتامین D کنند در آینده دچار پوکی استخوان نخواهند شد. این افراد کاملا در اشتباه هستند، زیرا مصرف خودسرانه این ویتامین می‌تواند آنها را دچار پیامدهای سوئی مانند آترواسکلروز (تصلب شرایین)‌، افزایش فعالیت غده پاراتیروئید، بیماری‌های کلیوی (سنگ کلیه)‌ و تراتوژن در حاملگی کند.

شاید شما نیز با افرادی برخورد کرده باشید که قرص ویتامین‌ E ‌ را مثل نقل و نبات مصرف می کنند و معتقدند که نه‌تنها هیچ عوارضی ندارد بلکه حتما لازم است که از طریق مکمل‌ها نیز وارد بدن شود، اما حقیقت چیزی دیگری است. نقش ویتامین E شرکت در فعالیت‌های‌ آنتی‌اکسیدانی تنفس سلولی است و در مواد غذایی چون روغن‌های گیاهی، تخم‌مرغ، سبزیجات برگ سبزدار وجود دارد و مصرف بیش از اندازه آن بیماری تراتوژن در حاملگی را به دنبال خواهد داشت.

خوشبختانه در این بین ویتامین K جزو آن دسته از ویتامین‌هایی است که مصرف خودسرانه آن نسبت به ویتامین‌های دیگر کمتر است. ویتامین K در کاهو، اسفناج، کلم و سبزیجات دارای برگ سبز و میوه‌ها و دانه‌ها و همچنین در جگر گاو به وفور یافت می‌شود و مهم‌ترین نقش آن، سنتز عامل انعقاد خون در کبد است.

با همه این توصیفات باید جانب احتیاط را درباره مصرف خودسرانه این ویتامین نیز در نظر گرفت، چراکه مسمومیت ناشی از مصرف بیش از حد آن بخصوص در نوزادان باعث کم‌خونی همولیتیک، افزایش بیلی‌روبین در خون و تراکم رنگدانه‌های صفراوی در ماده خاکستری دستگاه اعصاب مرکزی می‌شود و اما ویتامین‌های محلول در آب همان‌طور که قبلا هم گفتیم شامل ویتامین C و ویتامین‌های گروه B می‌شود. ویتامین C که در بین مردم به عنوان یک ویتامین ضدسرماخوردگی و ضدسرطان مشهور است و به شکل قرص یا قرص‌های جوشان در بازار موجود است. باید گفت این شهرت کاملا واقعی است، چراکه ویتامین C یک ماده احیاکننده بوده و مانع اکسیداسیون پیش‌سازهای بدون ضرر مثل نیترات‌ها به مواد سرطان‌زا مانند نیتریت‌ها می‌شود و همچنین موجب پیشرفت ساخت ملکول ساکاریدها (ماده بنیانی)‌ ـ که مانع رشد سلول‌های سرطانی می‌شود ـ می‌گردد. اما در کنار تمام این فواید اگر زیاد مصرف شود، می‌تواند پیامدهای سویی چون دردهای شکمی، سوزش سر دل، تهوع و استفراغ، اسهال و بی‌‌خوابی، سردرد و خستگی را به دنبال داشته باشد که از اولین علامت‌های مصرف خودسرانه آن است و داستان تازه زمانی شروع می‌شود که مجموعه‌ای از بیماری‌ها مثل سنگ کلیه، تخریب ویتامین B12، کاهش جذب مس، افزایش کلسترول و تخریب گلبول قرمز خود را نمایان کنند. خیلی‌ها به محض این که دچار سرگیجه یا رنگ‌پریدگی می‌شوند سریعا برای خودشان قرص آهن تجویز می‌کنند و تشخیص‌شان این است که دچار کم‌خونی شده‌اند، حال آن که این دسته از افراد باید بدانند که گرچه آهن نقش اساسی در تشکیل هموگلوبین دارد و کمبود آن باعث کم‌خونی می‌شود، اما مصرف خودسرانه این مکمل می‌تواند مشکل را دوچندان کند، چراکه باعث جمع‌شدن آهن اضافی در کبد و طحال شده، اختلال در کار عضله قلب ایجاد می‌کند و بیماری سیدروزیس یا هموسیدروزیس را در پی خواهد داشت همچنین درد شکم، اسهال و تهوع، تغییر رنگ دندان یا یبوست و اختلال تنفسی نیز از دیگر عوارض مصرف بیش از حد آهن است.گاهی داشتن اطلاعات ناقص و ناکافی درباره مصرف برخی از مواد لازم برای بدن باعث می‌شود که مثلا برای پیشگیری از عوارض کمبود آن در آینده به مصرف خودسرانه برخی از مکمل‌ها روی آوریم که از جمله آنها می‌توان به قرص‌های کلسیم اشاره کرد. امروز بخصوص خانم‌ها برای جلوگیری از پوکی استخوان در سنین میانسالی، خودسرانه و بدون مراجعه به پزشک از قرص‌های کلسیم استفاده می‌کنند. اگرچه این ماده معدنی نقش بسیار مهمی در استخوان‌سازی و داشتن دندان‌های سالم دارد ولی چنانچه به میزان لازم از فرآورده‌های لبنی و میوه‌ها و سبزیجات و حبوبات، مغزها، گوشت، ماهی‌، مرغ و تخم‌مرغ که از منابع مهم کلسیم است، استفاده کنیم دیگر نیازی به مصرف قرص‌های کلسیم نیست، زیرا مصرف خودسرانه این قرص‌ها می‌تواند باعث سنگ‌های کلیوی بویژه در افراد مستعد شود. همچنین مجموعه‌ای پرسر و صدا از علائمی چون یبوست، تهوع و استفراغ، تکرر ادرار، خارش و ضعف عضلانی را به دنبال خواهد داشت. یکی از بیماری‌هایی که این روزها شیوع زیادی پیدا کرده، ریزش مو است. کم نیستند افرادی که به توصیه دیگران یا به تجویز خودشان برای رفع ریزش مو یا تقویت بنیه بدنی از آمپول B کمپلکس و B12 استفاده می‌کنند، در حالی که باید بدانید ریزش مو دلایل زیادی دارد که مسلما باید عامل ریزش مو توسط پزشک متخصص و با انجام معاینه و آزمایش‌های لازم تشخیص و درمان دقیق صورت گیرد. کمبود ویتامین B?‌کمپلکس و B12 بسادگی با مصرف غذاهایی مثل جگر، تخم‌مرغ، ماهی و پنیر تامین می‌شود. بنابراین اگر به صلاحدید دیگران یا تشخیص خودتان، از این آمپول‌ها استفاده کردید باید منتظر عوارضی چون سردرد، تهوع، استفراغ، افزایش اسید معده، افزایش چربی خون و تری‌گلیسیرید، خستگی و ورم (ادم)‌، افسردگی، افزایش ریسک خودکشی، سستی دست و پا، سردردهای میگرنی و بیماری‌های کبدی باشید. کم‌خونی، اضطراب، حملات پانیک، بی‌خوابی و آتروفی (از بین رفتن عصب اپتیک چشمی)‌ نیز از عوارض مهم مصرف خودسرانه ویتامین B12 است.

امروز به هر سایتی که سر بزنید حتما در بخشی از آن، تبلیغات مربوط به قرص‌های افزایش قوای جنسی که بیشتر به نام ویاگرا معروفند را می‌بینید، اما آیا همه افراد از همه گروه‌های سنی و با هر نوع بیماری می‌توانند از آنها مصرف کنند و آیا مصرف آن عوارضی به دنبال خواهد داشت یا خیر؟ حتما این سوالات به ذهن شما رسیده است. باید گفت ویاگرا نام تجاری داروی سیلدنافیل است و به نام‌های سکستازی یا ویتامین V هم معروف است و در دوزهای 25 ،50 و 100 میلی‌گرم در بازار وجود دارد.

ویاگرا در اصل برای مردان سالمندی است که دچار مشکلات جنسی هستند، اما آمارهای اخیر حاکی از آن است که از هنگام ورود این دارو به بازار در سال 1998 میزان مصرف آن در افراد زیر 45 سال، 300 درصد افزایش یافته است. حتی بسیاری از مردان جوان که دچار هیچ مشکلی هم نیستند، به مصرف تفریحی این دارو روی آورده‌اند، اما آیا مصرف چنین داروهایی بخصوص در درازمدت خطری برای سلامت مردان جوان ندارد؟

باید گفت مصرف چنین قرص‌هایی همراه با افت فشار خون است و معمولا پس از 4 ساعت هنگامی که دارو دیگر در بدن فعال نیست، فشار خون دوباره بالا می‌رود و این مساله می‌تواند برای افرادی که دچار مشکلات قلبی ـ عروقی هستند خطرناک باشد. همچنین خطر عمده مصرف همزمان با داروهای دیگر مانند داروهای حاوی نیترات (مثل داروی نیتروگلیسیرین که برای بیماران قلبی تجویز می‌شود)‌ است، زیرا این داروها اثر یکدیگر را در کاهش فشار خون تشدید می‌کنند، اما نیترات‌ها، نیتریت‌ها و ال ـ آرژی‌نین که به عنوان افزودنی‌های غذایی به کار می‌روند از این لحاظ مشکلی به وجود نمی‌آورند. علاوه بر اینها عوارض جانبی شایع قرص‌های ویاگرا در همه افراد شامل سردرد، قرمزی و احساس گرما در صورت و قسمت فوقانی بدن، ناراحتی معده، آبریزش بینی، تغییرات بینایی و در برخی افراد درد قفسه سینه است.

این روزها مصرف قرص‌های افزایش تمرکز و حافظه بخصوص در افرادی که در زمینه‌های علمی، مهندسی و آموزشی فعالیت دارند به طور چشمگیری افزایش یافته است. این داروها شامل جینگربیلویا، ریتالین، داروهای ضدخواب پروویجیل و مهارکننده‌های گیرنده بتا (داروی ضداضطراب)‌ هستند، در واقع ریتالین دارویی است که برای درمان بیش‌فعالی در کودکان استفاده می‌شود، اما افراد سالم از آن برای افزایش تمرکز و دقت استفاده می‌کنند، چراکه این افراد می‌خواهند به جای تلاش بیشتر برای درس خواندن، با مصرف قرص راحت‌تر درس بخوانند. پروویجیل به اندازه ریتالین شناخته شده نیست و گزارش‌های کمی مبنی بر وابستگی به آن منتشر شده است. این دارو موجب بیدار ماندن شخص می‌شود و برای درمان اختلالات خواب مورد استفاده قرار می‌گیرد.

از عوارض شایع چنین داروهای محرکی مثل متادات و استراترا می‌توان به توهم، جنون، سوءظن و فقدان بصیرت (پارانویا)‌، هذیان و افکار آشفته یا توهم بینایی و حسی به صورت احساس حرکت حشره و مار و کرم روی بدن نام برد. همچنین از عوارض ناشی از مصرف پروویجیل می‌توان به سردرد، گیجی، آبریزش بینی، تهوع و لرزش اشاره کرد. علاوه بر همه اینها این دارو موجب تغییرات فشار خون و اختلال در ریتم قلب می‌شود. بنابراین افرادی که ناراحتی قلبی دارند، نباید از آنها استفاده کنند. ریتالین که بیشتر از سایر داروها مورد استفاده قرار می‌گیرد نیز بدون عارضه نیست. سرگیجه، لرزش، تاری دید، تغییرات فشار خون، بی‌اشتهایی، خشکی دهان، تپش قلب و... همگی از عوارض ریتالین است که می‌تواند تاثیر معکوس داشته باشد و اشخاص را برخلاف هدفشان از فعالیت بیشتر بازدارد.

گیاه جینکو که در طب سنتی چین برای تقویت گردش خون، بهبود حافظه و جلوگیری از ناتوانی ذهنی ناشی از افزایش سن و اختلال مشاعر مورد استفاده قرار می‌گرفت این روزها بسیاری از افراد بدون آگاهی از عوارض مصرف این گیاه دارویی و به صورت خودسرانه به مصرف آن روی آورده‌اند با این هدف که توان ذهنی آنها را افزایش دهد. در حالی که تاکنون هیچ مدرک علمی به دست نیامده که تایید کند مصرف این مکمل‌ها توان ذهنی و قدرت حافظه را افزایش می‌دهد و علاوه بر این مصرف این گیاه که به صورت کپسول، قرص یا شربت در بازار موجود است عوارضی را هم به دنبال خواهد داشت مانند تهوع، بی‌قراری، اسهال، سرگیجه و سردرد. اگر چنانچه فرد مصرف‌کننده دچار اختلالات انعقادی باشد، ممکن است جینکو بیلویا میزان خونریزی را بیشتر کند. از عوارض دیگر این دارو، مشکلات روده‌ای ـ معدی و ورم و خارش است و برخی از کودکان ممکن است به این گیاه حساسیت داشته باشند. همچنین این دارو ممکن است با داروهای ضدافسردگی از دسته منوآمینواکسیدازها تداخل داشته باشد. از این رو حتما باید پس از ارزیابی صحیح و با مشورت متخصص مصرف شود.

بنابراین باید گفت فقط گروه‌های خاصی هستند که به مصرف مکمل‌ها نیاز دارند به طور خلاصه این دسته از افراد شامل دسته‌بندی‌های زیر هستند.

1 ـ کسانی که مشکل گوارشی داشته و بیماری گوارشی آنها، در جذب ویتامین اختلال ایجاد کند مانند افرادی که جراحی کیسه صفرا داشته‌اند.

2 ـ افرادی که مشکل جویدن غذا دارند، مانند کسانی که جراحی فک کرده‌اند یا افرادی که دندان ندارند.

3 ـ بیماران خاص که بدن آنها احتیاج به مواد مغذی بیشتری دارد.

4 ـ افرادی که در شرایط فیزیولوژی خاصی قرار دارند مثل زنان در دوران شیردهی، فعالیت‌های ورزشی شدید و دوران رشد. این نکته قابل ذکر است که تشخیص این شرایط به عهده پزشک بوده و تنها داشتن این شرایط به معنی نیاز به مکمل‌های ویتامین و استفاده خودسرانه از آنها نیست. بخصوص این روزها در بین ورزشکاران خیلی شایع شده که مکمل‌ها می‌توانند در افزایش قدرت و توانایی بدنی آنها موثر واقع شوند و به همین دلیل اقدام به مصرف انواع مکمل‌ها می‌کنند که یکی از این مکمل‌ها، مولتی‌ویتامین است؛ در حالی که تنها برخی ورزشکاران در شرایط خاص ممکن است به مکمل‌های ویتامینی نیازمند باشند که حتما باید با نظر پزشک تجویز شود:

ورزشکارانی که اقدام به کاهش وزن (برای مسابقات و...) می‌کنند و از رژیم غذایی کافی برخوردار نیستند شامل این گروه می‌شوند درضمن ورزشکارانی که تمرینات شدید ورزشی دارند و مصرف انواع مواد غذایی نمی‌تواند نیاز بدن آنها را جبران کند و همچنین زنان ورزشکار در دوران عادت ماهانه برای جلوگیری از کمبود آهن و کم‌خونی هم می‌بایست از این مکمل‌ها استفاده کنند.

به ورزشکاران توصیه می‌شود که از مصرف خودسرانه ویتامین‌ها یا به توصیه مربیان ورزشی که اطلاعات پزشکی ندارند، جدا خودداری کنند. اگر شما این روزها سری به باشگاه‌های ورزشی زده باشید حتما دیده‌اید که یک داروخانه کوچک در آنجا وجود دارد که مثل نقل و نبات اقدام به فروش انواع مکمل‌ها به ورزشکاران ‌کرده، تصور می‌کنند که با وجود اطلاعات ناقص و کمی که از ویتامین‌ها دارند صلاحیت تجویز و فروش این ویتامین‌ها را به ورزشکاران دارند.

همان‌طور که پیشتر گفته شد برخی بیماران خاص نیز مجازند این مکمل‌ها را مصرف کنند که از جمله آنها،‌ بیماران سرطانی و آلزایمری هستند. بعضی از ویتامین‌ها مثل ویتامین E و C به‌عنوان یک آنتی‌اکسیدان می‌توانند به جلوگیری و تخریب بیشتر سلول‌های سرطانی کمک کنند و نقش مهمی در درمان سرطان داشته باشند؛ اما این بیماران باید بدانند که در صورت نیاز و تاثیر این نوع مکمل‌ها در درمان حتما پزشک معالج برایشان تجویز خواهد کرد و از مصرف خودسرانه خودداری کنند.

گروه دیگری که این روزها از مشتریان پر و پاقرص این مکمل‌ها هستند،‌نوجوانان در حال رشدند. بسیاری از مادران برای افزایش قد فرزندان خود اقدام به مصرف خودسرانه انواع ویتامین‌ها و بخصوص روی‌ می‌کنند، در حالی که کاهش رشد قد کودکان دلایل مختلفی دارد که یکی از آنها ممکن است کاهش روی در بدن باشد،‌ بنابراین کاهش رشد کودکان بندرت می‌تواند به یک دلیل باشد و ممکن است چندین دلیل دست به دست هم داده و باعث کاهش رشد شده باشند. پس برای فهمیدن این مشکل باید به پزشک متخصص مراجعه کرد. باید بدانید مصرف بدون تجویز روی نه‌تنها سودمند نیست که می‌تواند عوارض جبران‌ناپذیری به دنبال داشته باشد ازجمله تب، غش، استفراغ، اسهال، شکم‌درد،‌ تهوع، هماچوری (دفع خون از ادرار)‌ آریتمی قلبی،‌ کم‌خونی و کاهش جذب مس که باعث کم خونی نورموسیت می‌شود، بنابراین بهتر است به جای مصرف قرص‌های روی به تغذیه فرزندتان توجه بیشتری کنید و از مواد غذایی مثل گوشت‌ها، آجیل، غذاهای دریایی، لبنیات، تخم‌مرغ، غلات، سبزیجات که منابع مهم حاوی روی هستند، غفلت نکنید. گفتنی است مصرف طولانی مدت و خودسرانه ویتامین‌ها حتی می‌تواند ریسک ابتلا به سرطان را افزایش دهد؛ مثلا مصرف طولانی‌مدت فولیک اسید می‌‌تواند منجر به سرطان کولورکتال، ویتامین C منجر به سرطان پروستات و فولات باعث سرطان سینه شود. علاوه بر این عوارض، مصرف ویتامین‌ها می‌تواند با داروهای دیگر تداخل دارویی داشته باشد مثلا جین‌سینگ می‌تواند سطح گلوکز خون را تحت تاثیر قرار دهد،‌ بنابراین نباید توسط بیماران دیابتی مصرف شود. همچنین جین‌سینگ می‌تواند با برخی از داروهای بیماران قلبی تداخل داشته باشد، بنابراین مصرف مکمل‌های ویتامینی حتما باید با تجویز پزشک باشد.

قبل از مصرف هر نوع مکمل و به هر اندازه، ابتدا باید انگیزه و دلیل اصلی مصرف آن مشخص شود.

اگر فرد خودش به این نتیجه رسیده که نیاز به ویتامین دارد اشتباه می‌کند و حتی اگر تشخیص داده که مصرف مکمل به تعداد خیلی کم می‌تواند برایش مفید باشد باید گفت مصرف مکمل‌ها به تعداد بسیار کم و محدود نقش مهمی در ارتقای سلامت ندارند و با توجه به عوارض گفته شده لازم است این تشخیص را به عهده پزشک بگذاریم.