نابودی آفت‌ها به‌کمک مهاجمان طبیعی

حشره‌شناس‌ها معمولا چنین عبارتی به زبان نمی‌آورند: عجب حشره زشت و مخوفی! یا تا وقتی که ریشه این حشره از زمین کنده نشود خوابم نمی‌برد. با این حال برخی حشرات نیز وجود دارند که شاید نظر هیچ حشره‌شناسی را به خود جلب نکنند.

کرم پیچی شکل گوشتخواری وجود دارد به نام Cochliomyia Hominivorax که در این دسته از حشرات جای می‌گیرد. شیوه زندگی و تغذیه این کرم به‌گونه‌ای است که بسیاری از افرادی که آن را برای نخستین بار می‌بینند، دچار حالت تهوع می‌شوند. کرم بالغ تخم‌های خود را روی زخم‌های روباز می‌گذارد.

فرقی نمی‌کند زخم متعلق به چه جانوری باشد، حیوان یا انسان، مهم این است که زخم تازه و مملو از خون باشد. پس از بیرون آمدن کرم‌های حشره از تخم‌ها، حشره بالغ خود را درون زخم پنهان می‌کند تا با جلب نظر ماده‌ها روی تخم‌های بیشتری بخوابد.

مگ آلن از حشره‌شناسان واحد تحقیقات کنترل بیولوژیکی آفات وزارت کشاورزی آمریکا می‌گوید: کرم‌های این حشره دهانی به شکل داس دارند که براحتی به گوشت زخم میزبان قلاب شده و از آن جدا نمی‌شوند و این درحالی است که گوشت قربانی را به‌طور زنده می‌خورند.

سرسختی این کرم‌ها به معنای آن است که قرن‌هاست با انسان، دام و طیور همراه بوده و همچون یک آفت مهلک آزاردهنده بوده‌اند. البته خبرهای خوشی نیز به گوش می‌رسد. طی قرون گذشته و همزمان با ادامه حیات این آفت در گوشه و کنار جهان، تلاش‌های علمی زیادی نیز برای خلاصی از شر آن آغاز شده است که نتیجه آن ریشه‌کن شدن این آفت مهلک از مناطقی از جهان نظیر آمریکا، آمریکای مرکزی، پورتوریکو و چند منطقه دیگر بوده است.

اما این موفقیت چگونه به دست آمده است؟ شاید در یک جمله بتوان گفت این کرم به عنوان عاملی برای نابودی خودش به کار گرفته شده است. این برنامه در حقیقت دستاورد کنترل بیولوژیکی یا کنترل زیستی است که در آن به جای استفاده از مواد شیمیایی برای کنترل یا نابودی آفات، از عوامل زیستی استفاده شده است. مقر اصلی این برنامه در مکزیک بوده که پس از چندی به تاسیساتی در پاناما منتقل می‌شود و تمرکز اصلی آن بر نابودی حشرات بالدار است.

محققان در این مرکز میلیون‌ها شفیره این کرم را در یک محیط کنترل شده و سپس استریلیزه شده پرورش می‌دهند و سپس آنها را به وسیله هواپیماهای مخصوصی که به تجهیزات ویژه مجهز شده‌اند در سطح کشورهای مورد نظر منتشر می‌کنند. این شفیره‌ها به وسیله قرار گرفتن در معرض دوزهای پایینی از کوبالت رادیواکتیویته استریلیزه می‌شوند. زمانی که نرهای استریلیزه شده این حشره شروع به جفتگیری در درون جمعیت کثیر خود می‌کنند، کرم‌های ماده دیگر تخمی تولید نمی‌کنند و به این ترتیب با گذشت زمان نسل این حشره نابود می‌شود.

استفاده از این روش برای ریشه‌کن کردن نسل حشرات موذی دیگری نظیر مگس میوه مدیترانه، بیدهای کولی، شپش غوزه پنبه و مگس تسه‌تسه مؤثر بوده است.

در انگلیس نیز برنامه کنترل بیولوژیکی آغاز شده که هدف اصلی آن نوعی آفت است که گرچه وحشت ناشی از آن با آنچه که درخصوص کرم حشره Cochliomyia Hominivorax تجربه شده، قابل مقایسه نیست اما در نوع خود مهلک و ضرررسان است. حشره‌شناسان به آن لقب هفت‌بند ژاپنی داده‌اند. سازمان محیط زیست، غذا و امور روستایی انگلیس طرح‌هایی را به تایید رسانده است که در آن به طور آزمایشی نوعی حشره بسیار کوچک گیاهخوار ژاپنی ـ در مناطقی از انگلیس که مورد هجوم هفت‌بند قرار گرفته‌اند ـ منتشر می‌شود. این برای نخستین بار در تاریخ این کشور است که از یک حشره به‌عنوان آفت‌کش برای نابودی یک آفت استفاده می‌شود. قرار است در صورت موفقیت اولیه طرح در فاز نخست، از این روش در ابعاد وسیع‌تری نیز استفاده شود.

گل‌های شیری رنگ گیاه هفت‌بند، مهاجرانی را که در اواسط قرن 19 در انگلیس زندگی می‌کردند بشدت به اشتباه انداخته بود. آنها فکر می‌کردند می‌توانند از این گل‌ها برای مصارف آرایشی و بهداشتی استفاده کنند. با این حال به دلیل این‌که تقریبا هیچ عامل مزاحمی بر سر رشد و تکثیر آنها وجود نداشت بسرعت در سراسر انگلیس تکثیر شدند. طولی نکشید که سر و کله آنها در تمامی باغات و اراضی کشاورزی این کشور دیده شد و سرانجام در مدت کوتاهی سراسر مناطق حیات‌وحش انگلیس را آلوده به خود کردند.

امروز به آفت هفت‌بند به عنوان خطری بالقوه نگاه می‌کنند که می‌تواند خسارات زیادی به ساختمان‌ها و سیستم حمل و نقل جاده‌ای وارد کند.

ریشه‌های این گیاه از چنان قدرتی برخوردار است که تا 7 متر در دل خاک ریشه دوانده و تنها در عرض چند ماه از یک ریشه کوچک به بدنه‌ای طویل و گسترده در اعماق خاک تبدیل می‌شود که این خود برای پی ساختمان‌ها و حتی پل‌ها و زیرسازی جاده‌ها و خیابان‌ها خطرناک است. نکته جالب توجه این که دولت انگلیس همه ساله برای مقابله با رشد و تکثیر این گیاه و جلوگیری از خسارات احتمالی ناشی از آن میلیون‌ها پوند هزینه می‌کند.

گیاه هفت‌بند در انگلیس به‌عنوان یک آفت مهلک در نظر گرفته می‌شود. این داستان تا آنجا ادامه داشته است که برای آماده‌سازی ورزشگاه ویمبلی جهت برگزاری رقابت‌های المپیک2012 لندن، هزینه قابل توجهی برای مقابله با این آفت مهلک صرف شده است.

در کنار تمامی این خسارات، آفت هفت‌بند ژاپنی لطمات جدی نیز به تنوع زیست محیطی زمین وارد می‌کند به طوری که دانشمندان موارد متعددی درخصوص عدم رشد و تکثیر گونه‌های زیستی به‌واسطه گسترش دامنه حیات این آفت گزارش کرده‌اند. محققان در بررسی‌های آزمایشگاهی خود به این نتیجه رسیده‌اند که نوعی حشره گیاهخوار ـ که به آن شپش گیاهی نیز گفته می‌شود ـ مانع از رشد هفت‌بند ژاپنی می‌شود.

باتوجه به نتایج اولیه این بررسی، محققان امیدوارند تا از این حشره در ابعاد بسیار وسیع و در دل حیات وحش برای تضعیف رشد هفت‌بند استفاده کنند. البته این پروژه هنوز در مراحل ابتدایی است و پیش‌بینی می‌شود به کندی پیش رود. از این رو دانشمندان بازه زمانی 5 تا 10 ساله‌ای را برای به ثمر نشستن آن در نظر گرفته‌اند. البته قرار نیست هفت‌بند ژاپنی برای همیشه از خاک انگلیس ریشه‌کن شود بلکه هدف اصلی اعمال کنترل و مدیریت دقیق بر رشد آن است.

دیک شاو از دانشمندان برجسته‌ای که در پروژه مبارزه با آفت هفت‌بند ژاپنی در یکی از مراکز تحقیقاتی غیردولتی اروپا موسوم به CABI فعالیت دارد، می‌گوید: گرچه استفاده از زبیعت به عنوان یک آفت‌کش قدمتی در حدود یک قرن دارد، با این حال عصر حاضر را می‌توان دورانی طلایی و هیجان‌انگیز در این زمینه دانست. او دو دلیل برای این اظهار نظر خود مطرح می‌کند.

دلیل نخست، ضرورتی بوده که برای توسعه فناوری کنترل‌کننده‌های زیستی احساس می‌شده است و هم‌اکنون بحث کیفیت آب در سراسر جهان و بخصوص اروپا به یکی از مباحث جدی در محافل علمی و دولتی تبدیل شده است که براساس آن قرار است تا سال 2015 کیفیت آب برخی مناطق اروپا به حد مطلوبی برسد که این امر صرفا با کنار گذاشتن آفت‌کش‌های شیمیایی یا به حداقل رساندن استفاده از آنها امکان‌پذیر است.

به عقیده این دانشمند، بدون استفاده از آفت‌کش‌های طبیعی این احتمال وجود دارد که انبوهی از آفت‌های مهلک در دل خاک رشد و تکثیر پیدا کنند و آن زمانی است که برای انجام اقدامات تأثیرگذار کمی دیر شده است. از این رو باید فرصت‌های موجود را مغتنم شمرد و از روش‌های کنترل بیولوژیکی برای جلوگیری از رشد و تکثیر حشرات و آفت‌ها استفاده کرد.

دلیل دومی که شاو مطرح می‌کند به پیشرفت فناوری‌های مختلف در سال‌های اخیر مربوط می‌شود. در سال‌های گذشته تکنیک نوینی موسوم به تکامل نژادی مولکولی مطرح شده که در آن استفاده از رشته‌های DNA به‌عنوان یک اصل درنظر گرفته شده است. از این ابزار برای توصیف ارتباط میان گونه‌ها استفاده می‌شود.

به عقیده وی، اگر به دنبال گسترش فناوری استفاده از فاکتورهای بیولوژیکی جهت مقابله با آفت‌ها هستیم استفاده از این تکنیک یک ضرورت اجتناب‌ناپذیر است.

در حقیقت وی معتقد است که اگر بخواهیم بهترین و موثرترین مهاجمان طبیعی را برای آفت‌ها پیدا کنیم، صرفا با تکیه بر چنین تکنیکی است که می‌توان گزینه مناسب را انتخاب کرده و نتیجه مطلوب نهایی را به‌دست آورد.

تا پیش از این، انتخاب در این خصوص صرفا به‌وسیله تجربه کشاورزان و محققان صورت می‌گرفت و این در حالی بود که آفت‌ها توانسته بودند در گذر زمان و با پشت سر گذاشتن سیر تکامل، خود را با درختان و گیاهان مختلف منطبق سازند و به همین دلیل از بین بردن آنها کاری به مراتب سخت و دشوار بوده است.

مترجم:‌مهدی کیا

منبع: Focus Magazine