رکود کاوش‌های باستان‌شناسی در جیرفت

مسوول میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری شهرستان جیرفت درباره این محوطه تاریخی می‌گوید: طی 11 فصل کاوش در تپه‌های کنارصندل، شهر قدیم و منطقه محطوط‌آباد مجموعه‌ای از آثار باستانی بسیار ارزشمند کشف شده است. نادر علیدادی سلیمانی می‌افزاید: طی 6 فصل کاوش متمادی در تپه باستانی کنارصندل، مجموعه‌ای از بناهای یادمانی، آثار معماری شهرنشینی، بناهای مذهبی، کارگاه‌های صنعتگری به همراه لوح‌های آجری و پیکره نیمه‌تنه انسانی که هنوز در دل تپه قرار دارد بدست آمده که از شاخص‌ترین اشیای تاریخی مکشوفه هستند.

وی می‌افزاید: در شهر قدیم جیرفت نیز که بزرگترین شهر سده‌های اسلامی از قرون اولیه تا قرن پنجم هجری بوده و در کنار شهر جیرفت کنونی در کناره غربی هلیل‌رود واقع شده، چهار فصل کاوش باستان‌شناسی صورت گرفته که منجر به کشف مجموعه‌ای از آثار معماری بناهای مسکونی، کارگاهی و عام‌المنفعه همانند حمام، مسجد، بازارچه و گورستان شده است. علیدادی سلیمانی وسعت حوزه باستانی هلیل‌رود که در شش شهرستان استان کرمان واقع شده را بیش از 8 هزار کیلومتر مربع عنوان می‌کند و می‌گوید: ما در این حوزه وسیع گنجینه‌ای از مطالعات باستان‌شناسی را از دوره پیش از تاریخ تا دوره نوسنگی، عصر مفرغ و ادوار تاریخی و اسلامی به طور مستمر داریم و تعداد تپه‌های تاریخی و غنای حوزه بسیار بیش از آن است که بتوان متصور شد.

در حالی که محوطه باستانی شهر قدیم جیرفت از ارزش و اهمیت تاریخی زیادی برخوردار است، عدم تخصیص اعتبار باعث شده که سه فصل متمادی در این محوطه تاریخی کاوش‌های باستان‌شناسی صورت نگیرد و ادامه کاوش‌ها نیز منوط به اختصاص اعتبار در سال‌های آینده باشد. به گفته مسوول میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری شهرستان جیرفت برای ادامه بررسی و کاوش‌ها در 6 شهرستانی که در حوزه باستانی هلیل‌رود قرار دارد، سالانه به بیش از 300 میلیون تومان اعتبار نیاز است که باید تامین شود. وی با اشاره به این‌که در صورت تامین اعتبار مدت زمان انجام کاوش‌ها کاهش می‌یابد، می‌افزاید: ما در حال حاضر اولویت کاری خود را بر بررسی و شناسایی منطقه گذاشته‌ایم تا با شناخت دقیق و کامل و تهیه نقشه باستان‌شناسی، ادامه کاوش‌ها صورت گیرد. هادی ایرانمنش، سرپرست سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان کرمان نیز می‌گوید: برای رفع مشکلات محوطه باستانی جیرفت پایگاه باستان‌شناسی این شهر راه‌اندازی شده تا پیگیر انجام پژوهش‌ها، فصول کاوش و گرفتن اعتبارات باشد.

در سال 1383 با اوج گرفتن حفاری‌های غیرمجاز، بین برخی مسوولان وقت این شهرستان و نمایندگان سازمان میراث فرهنگی اختلافاتی شکل گرفت که باعث شد در آن برهه زمانی به جای جلوگیری از انجام حفاری‌های غیرمجاز، طرفین یکدیگر را متهم به کم‌کاری کنند. حتی برخی مسوولان آن زمان جیرفت معتقد بودند که انجام حفاری‌های غیرمجاز حق مردم برای بدست آوردن گنجی است که خداوند به آنها داده و سازمان میراث فرهنگی نباید جلوی انجام حفاری‌های غیرمجاز را بگیرد. 3 سال بعد سرپرست کاوش‌های باستان‌شناسی جیرفت که نقش چشمگیری در مطرح کردن این منطقه تاریخی داشت به دلیل این اختلافات مجبور به متوقف کردن کاوش‌های باستان‌شناسی در جیرفت و قطع همکاری با سازمان میراث فرهنگی کرمان شد. اختلافاتی که اگر شکل نمی‌گرفت و کاوش‌های باستان‌شناسی در این منطقه ادامه پیدا می‌کرد شاید اکنون تصویری نو از آنچه در هزاره‌های گذشته اتفاق افتاده ارائه شده بود.

بی‌توجهی و عدم تخصیص اعتبار باعث شده بسیاری از بناها و آثار تاریخی کشف شده در محوطه تاریخی جیرفت به حال خود رها و تحت تاثیر عوامل طبیعی و انسانی در معرض تخریب قرار گیرد. گرمای شدید و رطوبت هوا در کنار باران‌های شدید فصلی منطقه به آثار چندهزارساله‌ای که از دل خاک بیرون آورده شده‌اند آسیب جدی می‌رساند که تاکنون به دلیل نبود اعتبار هیچ اقدام اساسی برای محافظت از آنها صورت نگرفته است. انجام فعالیت‌های کشاورزی، خانه‌سازی و اجرای پروژه‌های عمرانی نیز باعث تخریب و نابودی بسیاری از آثار تاریخی که در دل خاک این منطقه منحصر به فرد قرار دارند، می‌شود.

به نظر کارشناسان تنها راهکار حفظ آثار تاریخی شهر قدیم جیرفت تملک اراضی آن است که به دلیل اعتبارات زیادی که نیاز دارد تقریبا غیرممکن است. سرپرست میراث فرهنگی جیرفت می‌گوید: برای حفاظت از بناهای کشف شده در پایان هر فصل کاوش، کاهگل روی آثار معماری کشیده می‌شود که آنها را حداکثر یک سال از تخریب توسط باران‌های فصلی منطقه محافظت خواهد کرد. نادرعلیدادی سلیمانی با اشاره به این که خشتی بودن سازه‌ها باعث می‌شود آنها براثر عوامل طبیعی آسیب ببینند ابراز امیدواری می‌کند در صورت تامین اعتبار تمامی آثار معماری کشف شده زیر پوشش سقف قرار گرفته و تاسیسات جانبی خنک کننده و گرم کننده برای حفاظت از آنها نصب شود.

از سوی دیگر اگرچه از روزی که در یک خانه روستایی در فاصله 750 متری تپه کنارصندل آثاری از گذشته‌های دور به دست آمد و موجی از اقدام خودسرانه عده‌ای برای انجام حفاری‌های غیرمجاز به منظور کشف آثار تاریخی شکل گرفت، بیش از 7 سال می‌گذرد و طی این مدت با فرهنگ‌سازی و تلاش نیروهای انتظامی و امنیتی، در محوطه‌های تاریخی شناسایی شده که در اختیار یگان حفاظت پاسداران میراث فرهنگی قرار دارد دیگر خبری از انجام حفاری‌های غیرمجاز نیست، ولی هنوز برخی افراد سودجو در داخل باغ‌ها و منازل شخصی به حفاری‌های غیرمجاز می‌پردازند که از دید مامورین امنیتی و انتظامی پنهان است. حفاری‌هایی که در پشت آنها قاچاقچیان اشیای تاریخی قرار دارند که از مشکلات مالی و ناآگاهی برخی از مردم بهره می‌برند. سرپرست یگان حفاظت پاسداران میراث فرهنگی استان کرمان می‌گوید: اگر چه حفاری‌های غیرمجاز در باغ‌ها و خانه‌ها دور از چشم مامورین صورت می‌گیرد ولی نیروهای اطلاعاتی در منطقه فعال هستند و در صورت اطلاع از کوچک‌ترین حفاری غیرمجاز وارد عمل شده و برخورد می‌کنند.

حکمت قاسم خانی / جام‌جم کرمان