غدیر ‌‌بنیاد‌‌ تشیع است‌

در این اثر جعفریان با ارائه مطالب و محتوای تاریخی در کنار نقشه‌های جغرافیایی سیر ایجاد، رشد و تکامل و تطور شیعه را به صورت جامع ترسیم می‌کند.

در آستانه فرا رسیدن عید سعید غدیر به سراغ رسول جعفریان رفتیم که مسوولیت کتابخانه مجلس شورای اسلامی را هم به عهده دارد. با او درباره اطلس شیعه و همچنین جایگاه واقعه غدیر در سیر تکاملی شیعه به گفتگو نشستیم.

شما پیش از تالیف کتاب جامع و مفصل «اطلس شیعه» در همین زمینه فعالیت‌هایی داشتید که اگر بخواهیم به بررسی این کتاب بپردازیم ناگزیر از رجوع به آنها هستیم. پس ابتدای گفتگو کمی درباره فعالیت‌های شیعه‌پژوهی در ایران و آثار خودتان صحبت کنید.

پیش از پیروزی انقلاب اسلامی، کتاب‌ها و آثاری که در زمینه شیعه‌شناسی تالیف و منتشر شده بود بسیار اندک بود، اما پس از پیروزی انقلاب روند پرداختن به شیعه و شیعه‌پژوهی چه در ایران و چه در کشورهای عربی رشد چشمگیری پیدا کرد، حتی برخی از مراکز علمی و آکادمیک غربی هم شروع به تحقیق و پژوهش در این زمینه کردند.

خود من سال 67 برای اولین بار کتاب تاریخ تشیع در ایران را منتشر کردم و چند سال پس از آن، این کتاب به عربی ترجمه و در بسیاری از کشورهای عرب‌زبان هم منتشر شد.

سال 72 هم به صورت اجمالی و مختصر در چیزی حدود 200 صفحه، جغرافیای شیعه در جهان اسلام را تدوین کردم که البته بدون نقشه جغرافیایی و جداول خاص بود.

پس یک پیش‌زمینه کاملی برای رفتن به سراغ اطلس شیعه داشتید؟

بله، تقریبا پیش‌ذهنیت و پیش‌زمینه مناسبی وجود داشت، حتی با فاصله اندکی از شروع به کار و تحقیق برای اطلس شیعه، بنده یک کار تحقیقاتی را در ارتباط با شیعیان عراق انجام دادم که آن هم به عربی ترجمه و در عراق توزیع شد.

چه شد که این کار را به شما پیشنهاد کردند، آن هم از سوی سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح؟

گویا رئیس سازمان جغرافیایی طرح اینچنینی را پیشنهاد کرده بود و گام‌های اولیه‌ای نیز برداشته شده بود که پس از مدتی متوقف شد و با توجه به آن پیشینه و شناختی که وجود داشت کار به بنده پیشنهاد شد.

ابتدا نگرانی‌هایی داشتم، البته این نگرانی‌ها مربوط به بخش ایران نبود، چون در این زمینه کار کرده بودم، نگرانی عمده به نمودارها، نقشه و جداول برمی‌گشت که من در چنین نوع کاری تقریبا تجربه‌ای نداشتم.

تیمی که شما را در این اطلس همراهی کردند از دانشجویانتان بودند؟

بله. چند تا از دانشجویان را راهنمایی کردم تا در انجام این کار یاری‌ام کنند، اما بخش عمده و مهمی را طلاب خارجی مقیم قم به عهده گرفتند که کمک زیادی در تدوین و تالیف اطلس داشتند. به عنوان مثال یکی از طلبه‌ها در بخش لبنان واقعا کمک فوق‌العاده‌ای کرد و بخش شیعیان لبنان به واقع یکی از بهترین بخش‌های کتاب است. نقشه‌ها بسیار کامل هستند و حتی روستاها را هم شامل می‌شود.

از دیگر عزیزانی که من را یاری کردند استادانی از دانشگاه‌های عراق بویژه استادی از دانشگاه کوفه و یک استاد دانشگاه قسطنطنیه بود. به بیان دیگر، من بیشتر یک کار جمعی و گروهی را سازماندهی کردم.

مهم‌ترین هدفی که شما و تیم پژوهشی‌تان در این اطلس دنبال کردید چه بود؟

هدف اصلی از تدوین این کتاب، ارائه یک تصویر تاریخی، جغرافیایی از مذهب شیعه بوده است و با ارائه مطالب تاریخی و نقشه‌های جغرافیایی، روند توسعه و سیر تحول و تطور شیعه تا روزگار ما را در بر می‌گیرد. در واقع، هم یک اثر تاریخی است و هم نقشه جغرافیایی و سیر زمانی و مکانی و تکاملی شیعه را شامل می‌شود.

مصداقی وارد بحث شویم؛ مثلا در ایران از علویان آغاز کردید تا امروز و روزگار امام(ره)؟

نه، حتی جلوتر از علویان. آخر قرن اول در قم ما شیعه را می‌توانیم ببینیم، نقشه‌های بسیار خوبی از قم قدیم داریم که بسیار خوب و گویاست و نکته جالب آن هم قرار گرفتن این نقشه‌های قدیمی در کنار نقشه‌های روز است، به گونه‌ای که در نقشه‌های جدید تمام مناطق زیارتی قم و دفاتر مراجع و موسسات فرهنگی و قرآنی را به طور کامل نشان داده‌ایم.

در یک نگاه کلی اگر بخواهید خودتان مروری کوتاه بر کتاب داشته باشید به چه بخش‌هایی اشاره می‌کنید؟

خب، این کتاب 14 فصل دارد و تصویری از موقعیت مکه و مدینه را ابتدا به طور کامل ارائه می‌کند، همچنین تأکیدی بر نقش اهل‌بیت(ع)‌ بویژه امیرمؤمنان(ع)‌، فرقه‌های شیعه، بحث غدیر، نقشه‌های مربوط به منطقه غدیر، مسجد غدیر، نقاط مختلف مدینه، بقیع و... دارد.

در فصل دیگری هم به امامان شیعه می‌پردازد و برای هر امام هم‌ موقعیت جغرافیایی زندگی، حوزه جهان اسلام و همین طور اطلاعاتی در مورد آن بزرگواران به مخاطب داده شده است.

به عنوان مثال برای حضرت اباعبدالله‌الحسین(ع)‌ نقشه‌های کاملی از کربلا وجود دارد یا مسیر هجرت امام رضا(ع) به طور کامل مورد توجه قرار گرفته است.

چگونگی ورود تشیع از عراق به ایران، تصویر کاشان، شهرری و شمال ایران، هم به صورت تاریخی و هم شهر‌به شهر مورد بررسی قرار گرفته است، همچنین به نیشابور، گرگان و اهواز که از قدیمی‌ترین شهرهای شیعه هستند و تا قرن دوم هجری کاملاً با قم در ارتباط بوده‌اند نیز به صورت جدی پرداخته شده است.

به امیرمومنان(ع)‌ و واقعه غدیر اشاره داشتید. نقشه‌های غدیر و بویژه تعیین مسجد غدیر در این اطلس چگونه است؟

ببینید، درباره نقشه‌های غدیر اول باید بگویم نقشه‌ای که من چاپ کرده‌ام، در اطلس نیاز به یک بازنگری دارد، اما درباره خود داستان مسجد غدیر باید گفت مورد تایید همه سفرنامه‌نویسان است و در منطقه جحفه قرار دارد که در فاصله مکه و مدینه است، اما از آنجا که مسیر بین این دو شهر چند بار تغییر کرده است، آرام‌آرام مردم از آن دور افتاده‌اند.

اما در ارتباط با محل دقیق مسجد غدیر 2 محقق کار جدی کرده‌اند. یک ایرانی با نام محمدباقر نجفی و دیگری استادی سعودی است با نام فضلی که در دانشگاه جده تدریس می‌کند.

نتیجه تحقیقات این 2 استاد با یکدیگر اختلاف دارد، البته این اختلاف چیزی حدود 4 تا 5 کیلومتر است و برای همین هم چون خودم امکان تحقیق میدانی را نداشتم، خلاصه‌ای از پژوهش هر 2 نفر را در این اطلس آورده‌ام و در نقشه هم یک موقعیت کلی را نشان دادم.

اگر بخواهید در مسیر تحول و تاسیس شیعه، جایگاهی برای واقعه غدیر تعریف کنید چه می‌گویید؟

غدیر در واقع اصل تشیع است و مهم‌ترین ویژگی شیعه، اعتقادش به امامت است و من هم باید بگویم بنیاد امامت همین غدیر است.

در تایید جایگاه والای غدیر کافی است به حدیث غدیر نگاه کنید یا آنجا که امیرمؤمنان(ع) وقتی در کوفه سخنرانی می‌کرد ضمن سخنان خود رو به جمعیت کرد و گفت: شما را به خدا سوگند می‌دهم هر کس در غدیر حاضر بود و به گوش خود شنید که پیامبر(ص)‌ مرا به جانشینی خود برگزید بایستد و شهادت بدهد و نفرین کرد کسی را که غدیر را ببیند و سکوت کند.

خب چه واقعه و حدیثی تا این اندازه مهم بوده است که علی(ع) برای آن سوگند و قسم می‌خورد.

در ارتباط با امیرالمومنین(ع)‌ البته پرداخت جدی در اطلس شیعه وجود دارد و جنگ‌های آن حضرت مانند نهروان، جمل و صفین به تفصیل آمده است یا درباره دیگر معصومین و امامان مانند حضرت امام حسین(ع) نقشه کاملی از کربلا آورده شده و حتی ما برای اولین بار فهرست شهدای کربلا را بر اساس متون قدیم در این کتاب داریم.

دولت‌ها و حکومت‌های شیعه هم مورد توجه شما و گروهتان قرار گرفته‌اند؟

یک فصل به دولت‌های شیعه اختصاص داده شده است که برجسته‌ترین آن دولت‌های علوی آل‌بویه در شمال ایران است یا در دولت‌های حاکم بر ایران مثل صفوی نقشه‌های فراوانی داریم. حتی فهرست علمای برتر، مراجع و مدارس مهم صفوی و هرچیزی که فکر کنید در تاریخ شیعه اهمیتی دارد، سعی کردیم در این اطلس نمایش دهیم.

نقشه زندگی و سالشمار حدود 40 مرجع درجه یک و تاثیرگذار شیعه در این اطلس وجود دارد، مراجعی که می‌توان گفت به نوعی جانشین ائمه هستند و این فهرست تا زمان حضرت امام خمینی(ره) ادامه دارد و توضیحات مبسوطی داده شده است.

بخش مهم دیگری که در این زمینه وجود دارد مکاتب فقه شیعه است، مکاتبی مانند اخباری. آیا در این زمینه هم اطلس شیعه اطلاعات و نقشه‌های جغرافیایی ارائه می‌کند؟

همه این موارد دیده شده است، مثل همان مکتب اخباری که اشاره کردید یا مکتب حله و بسیاری از مکاتب دیگر که همراه رهبران فکری و اندیشه‌ای آنها و همچنین مهم‌ترین ویژگی‌ها و مولفه‌های آن معرفی شده است. به عبارتی در این اثر سعی کردیم به عنوان دایره‌المعارف شیعه نزدیک شویم و به اجمال به هر موضوعی بپردازیم.

چگونگی رشد و ایجاد تشیع در دیگر کشورها بویژه قاره آمریکا و آفریقا مورد توجه شما در این کتاب بوده است. اما در مقایسه با بخش‌های دیگر به نظر می‌رسد چندان تمرکز و وسعت لازم وجود ندارد، چرا؟

خب، من اعتراف می‌کنم بعضی بخش‌های کتاب قوی است و بخشی ضعیف که این ضعف هم به این دلیل بود که اطلاعات دست ما نبود، مجمع جهانی اهل‌بیت(ع)‌ یا سازمان فرهنگ و ارتباطات نیستیم، ولی خب در برخی کشورها مثل فرانسه دوستان طلبه‌ای داشتم که کمکم کردند یا عراقی‌ها بعد از این که صدام آنها را آواره کرد، تشیع را خیلی خوب در هلند گسترش دادند و از آنها کمک گرفتم. فکر می‌کنم این بخش‌ها باید استمرار پیدا کند و بیشتر مورد توجه قرار گیرد.

مثلا برخی فصل‌ها مثل کانادا بیشتر موسسات و نهادها و انجمن‌های مسلمانان و شیعه مورد توجه قرار گرفتند و اگر امکانش به وجود بیاید که هیاتی به طور مستمر این کتاب را پشتیبانی کند و مداوم به روز شود، اطلس شیعه می‌تواند به مرجعی کامل و دایره‌المعارفی فراگیر و بی‌نظیر تبدیل شود و البته معتقدم کار ما قدم اول است نه قدم آخر.

سینا علی محمدی