اولین دانشگاه پیشرفته

وقفنامه ربع رشیدی در خردادماه 1386 از سوی سازمان کتابخانه ملی ایران به یونسکو معرفی شد و در نشستی که از 21 تا 25 خرداد در یونسکو برگزار شد، همراه با شاهنامه مشهور بایسنقری، فهرست میراث مستند این سازمان جهانی را مزین و باشکوه‌تر کرد.کتابخانه (ربع رشیدی) از معتبرترین کتابخانه‌های ایران و جهان اسلام در نیمه اول قرن هشتم هجری به شمار می‌آمده است.

خواجه که بر علوم متداول زمان خود از علوم اسلامی گرفته تا پزشکی، کشاورزی و مهندسی نیز زبان‌های عربی، مغولی، ترکی، عبری و چینی تسلط داشت باوجود اشتغال فراوانی به امور دیوانی، ایام فراغت را در جوار دانشمندان سپری می‌کرد. در مجموعه ربع رشیدی در کوچه «علما» چهارصد نفر از فقها و در کوی «طلاب»، هزار دانشجو سکونت داشتند که همگی حقوق و دستمزدهای نقدی و جنسی می‌گرفتند.

خود خواجه از چند و چون همه کتاب‌های کتابخانه آگاه بود و مقرر داشته بود که مشخصات دقیق کتاب‌ها در فهرستی فراهم شود و نزد متولی محفوظ و مضبوط باشد. شیوه امانت کتاب مطابق مقرراتی مکتوب بود که خواجه وضع کرده بود.

دانشجویان و مدرسان یا افراد خارج از ربع هر کتابی می‌خواستند، از کتابخانه گرفته، همان‌جا مطالعه می‌کردند. بیرون بردن کتاب از ربع رشیدی بدون سپردن ودیعه ممنوع بود!

اهمیت این کتابخانه علاوه بر داشتن قرآن‌های مذهب ارزشمند به خط کاتبان معروف و عالمان بزرگ، در وجود کتاب‌های گوناگونی بود که به زبان‌های فارسی، عربی، چینی و یونانی فراهم شده بود و دانشمندانی که از نقاط مختلف جهان و سرزمین‌های اسلامی به تبریز آمده یا خواجه از آنها دعوت کرده بود، از این مجموعه عظیم و ارزشمند بهره می‌بردند.

مولف «تاریخ وصاف» مخارجی را که خواجه بابت نسخه‌برداری، نقش، تصویرسازی، جلد و صحافی تالیفات خود پرداخته، 60 هزار دینار رایج ذکر کرده است؛ چنان که حقوق و دستمزد کارکنان کتابخانه نیز در وقفنامه خواجه آمده است: «خازن، هرسال 30 دینار نقد رایج تبریز و روزانه 3 من نان گندم و مناول هرسال 30 دینار نقد رایج تبریز و روزانه 2 من نان گندم» در بخشی از وصیتنامه خواجه درباره کتابخانه ربع، نوشته شده است.و دیگر دو بیت الکتب که در جوار گنبد خود از یمین و یسار ساخته‌ام، از جمله هزار مصحف [قرآن] در آنجا نهاده‌ام، وقف کرده‌ام بر ربع رشیدی و مفصل آن بدین موجب است: آنچه به حل طلا [آب طلا] نوشته شده 400 عدد؛ آنچه به خط یاقوت است 10 عدد؛ آنچه به خط ابن مقله است عددان [دو جلد]؛ آنچه به خط احمد سهروردی است 20 عدد؛ آنچه به خطوط اکابر [بزرگان] است 20 عدد و آنچه به خطوط روشن خوب نوشته شده است 548 عدد. دیگر 60 هزار مجلد کتاب در انواع علوم و تواریخ و اشعار و حکایات و امثال و غیره که از ممالک توران و مصر و مغرب و روم و چین و هند جمع کرده‌ام، همه را وقف گردانیده‌ام بر ربع رشیدی ...

در وقفنامه ربع رشیدی ابتدا به فهرست و حدود جغرافیایی املاک یزد پرداخته شده گویا بیشترین اوقاف در این منطقه از ایران بوده است. خواجه، صفحات و اوراق آن را با خط خود شماره‌گذاری کرده است. فهرست املاک و رقبات موقوفه در یزد از صفحه 45 وقفنامه شروع و تا صفحه 103 ادامه دارد، تعداد این اموال و املاک که حدود و ثغور جغرافیایی یا جهات اربعه آن دقیقا تعیین شده از 661 تا بیش از 700 قطعه زمین شش‌دانگ یا مشاع، قریه، قنات (فقط در یزد) بالغ می‌شده است.مهم‌ترین وظیفه‌ای که رشیدالدین درباره آن بسیار تاکید کرده و حساسیت به خرج داده، ‌استخدام و گزینش کارکنان ربع رشیدی است. اساسی‌ترین مساله‌ای که در گزینش به آن تکیه کرده، مساله تقوا و پایبندی به اعتقادات اسلامی و امانتداری است.رشیدالدین کلیه کارکنان را از همه جهات اخلاقی، اعتقادی و امانتداری و تعهد و کار و کوشش شدیدا کنترل می‌کرد.به طور کلی رشیدالدین در استخدام علاوه بر شرایط اخلاقی و اعتقادی، یکی از مهم‌ترین شرایط در هر شغلی تخصص داشتن و صاحب نظر بودن در آن شغل می‌دانسته است.