چرا مناظره؟

رهبر معظم انقلاب

«فبشر عبادی الذین یستمعون القول و یتبعون احسنه»

از ویژگی‌های برجسته انسان در میان بقیه موجودات سامان دادن عقاید و روشن کردن حقایق از طریق گفتگوست. این خصیصه فطری و طبیعی با شیوه‌های مختلف و مهارت‌های گوناگون فن بیان مورد استفاده قرار گرفته است. در این میان ادیان توحیدی از سوی انبیا و اولیا به منظور تبلیغ عقاید حقه و اندیشه‌های توحیدی از ابزارها و روش‌های پسندیده گفتگو بهره گرفته‌اند که برخی احتجاجات ایشان با قوم خویش در قرآن کریم انعکاس یافته است. یکی از قالب‌ها و روش‌های صریح و تاثیرگذار گفتگو، شیوه مناظره است که بزرگان دین از آن بهره برده‌اند. مناظره‌های لوط و شعیب با منکران خود، موسی با فرعون، عیسی با متعصبان یهود، پیامبر اسلام با مشرکان و اهل کتاب نیز گواه بر موثر بودن آن است.‌

تداوم سنت پسندیده و سیره منطقی و عقلانی مناظره در اهل‌بیت عصمت و طهارت در جبهه‌های درون دینی و برون دینی متجلی شد که می‌توان به مناظره امام علی(ع)‌ با دانشمندان یهود درباره خدا و صفات او ‌، امام باقر(ع)‌ با خوارج‌، امام صادق (ع)‌ با زندیقان در اواسط نیمه اول قرن دوم هجری و امام رضا (ع)‌ با صابئین و زنادقه اشاره کرد.

اکنون بر ماست که از این میراث گرانبها با هدف روشن شدن حقایق و بهره‌گیری از روش و منش اخلاقی بزرگان دین  که برای مخاطبان نیز جذاب و موثر است  استفاده کنیم.

الف:

مناظره از حیث لغوی از باب مفاعله است و فعل ثلاثی مجرد، «نظر» به معنی نگاهکردن است ولی در اصطلاح، گفتگوهای متقابل پیرامون موضوعات گوناگونی است که با هدف تبیین، تشریح و تعمیق دیدگاه‌های خود بین طرفین انجام می‌گیرد و این گفتگوها می‌تواند در حوزه‌های مختلف بشری صورت گیرد تا دیدگاه‌ها و اندیشه‌ها و باورها در حوزه نظر و عمل در معرض و مرعی دیگران قرار گیرد و قضاوت را به مخاطب واگذار نمایند. شاید یکی از بزرگ‌‌ترین ویژگی فرهنگ اسلامی بخصوص در عصر ائمه معصومین(ع)‌ برگزاری همین مناظره‌ها در بین نحله‌های گوناگون فکری است که در تاریخ مضبوط است و اتفاقا بر شکوفایی، پویایی و غنای محتوایی آموزه‌های دینی افزوده است.

مناظره روش و متدبیان در تبیین مطالب است و به صورت رودررو، شفاف و حضوری انجام می‌شود و در معرض قضاوت گروه دیگر قرار می‌گیرد و طرفداران هر یک از طرفین مناظره می‌توانند بر استحکام علمی و قوت عملی نظریه‌های خود پی ببرند و به اصلاح یا تحکیم آموخته‌ها و داشته‌های فکری خود مبادرت کنند.

ب:

پیشینه این روش به یونان برمی‌گردد. در جهان اسلام نیز مناظراتی بسیار جدی که باعث تغییر عقاید و باورها شده است در تاریخ بزرگان دین مانند مناظرات ائمه معصومین(ع)‌ و بخصوص امام رضا(ع)‌ با سرکرده صابئین و دیگر مکتب‌های فکری با حضور مامون خلیفه عباسی معروف است که ماجرای قبول اسلام از سوی سرکرده صابئین و پیروانش و حتی تشویق ائمه(ع)‌ درخصوص برخی از شاگردان خود برای شرکت در مباحثات علمی، خواندنی است.

در تاریخ گذشته و معاصر نمونه‌های فراوانی وجود دارد که ذکر همه آنها در این نوشتار مختصر نمی‌گنجد؛ مثل مناظرات شمس با مولانا یا در سطح سیاسی مناظره نیکسون با کندی و بخصوص در اوایل پیروزی انقلاب اسلامی ایران مناظرات شهید بهشتی با سرکردگان مکاتب الحادی و ... در ایران.

باید توجه داشت مناظره روشی غیر از مباحثه، مصاحبه یا گفتگوست و خود یک روش و شیوه مستقلی است که باید با لحاظ قرار دادن مقتضیات زمانی و شرایط حاکم بر آن اقدام کرد تا اثرگذاری مناسب به دست آید.

مناظره قدرت هیجان‌آفرینی بالایی دارد از این‌رو باید فرصت‌ها و تهدیدات «هیجان» در جامعه و ظرفیت ایجاد هیجان را در حوزه‌های اجتماعی، اقتصادی، سیاسی، مذهبی و فرهنگی با کمک دستگاه‌های امنیتی، مدیریتی و فرهنگی سنجید تا این هیجانات تبعات منفی از خود بر جای نگذارند.

در ظرف مناظره محتوای گوناگونی می‌توان ریخت و از صناعات خمس (برهان، جدل، خطابه، مغالطه و شعر)‌ می‌توان استفاده کرد لکن باید مراقب بود با هدف اسکات طرف مقابل از مقدمات قضایا مانند مشهورات، مقبولات و مظنونات  که بیشتر در مغالطه لفظی و ایهام انعکاس در مغالطه معنوی است  استفاده نشود زیرا در این صورت از غنای محتوایی و ارزشی مناظره کاسته می‌شود.

ج:

هدف از مناظره  به عنوان قالب بحث  شفاف‌سازی و روشن شدن صریح و بی‌پرده موضوع است و لذا اغلب افراد‌ شخصیت‌ها یا اندیشمندانی که قلم و دانش و اطلاعات آنان در حوزه مورد مناظره وثیق و عمیق است  برای مناظره اعلام آمادگی می‌کنند و اتفاقا همین آمادگی نشان‌دهنده میزان و گستره علمی و توانمندی ورودی و خروج در مباحث است زیرا این هماورد‌خوانی، به نوعی شکست و پیروزی  غالب و مغلوب  در پی خواهد داشت و هر کس نتواند از عهده آن بر‌آید، دچار خسران و ضرر خواهد شد و جبران آن تا مدت‌ها زمان خواهد برد.

به همین دلیل از شهامت و شجاعت استاد شهید مطهری باید یاد کرد که براساس اطمینان و اعتقادی که به آموزه‌های دینی و مکتب اسلام و جهان‌بینی مترقی آن داشته است، قبل از پیروزی انقلاب و در اوج پیشروی مکتب سوسیالیستی در جهان شرق، پیشنهاد می‌کند کرسی کمونیسم‌شناسی در دانشگاه تهران ایجاد شود تا علما و بزرگان اسلام به مقابله علمی و جدال حکمی و عقلی با‌ آنان بپردازند تا حقایق و اسرار ناپیدای محتوایی، فرهنگی، وحیانی و اعتقادات الهی تبیین و تشریح شود.

بدیهی است که مناظره نیاز به مهارت بیانی و اطلاعات بالا و شیوه‌های مخصوص خود دارد و چون ظرفیت ایجاد هیجان فوق‌العاده در آن نهفته است، باید بر تسلط و احاطه طرفین به مباحث اطمینان وجود داشته باشد.

د:

فواید فراوانی برای برگزاری مناظرات می‌توان برشمرد ولی مختصرا از این ثمرات پر برکت می‌توان یاد کرد: افزایش ضریب امنیت ملی به وسیله رشد سطح مشارکت فکری و علمی مخاطب، ایجاد بستر توسعه فکری و فرهنگی در جامعه مخاطب و گسترش نهضت آزاداندیشی، افزایش ضریب نظارت و ارزیابی همگانی و تقویت نقد عالمانه دیدگاه‌ها در سطح جامعه، ایجاد نشاط علمی و فضای باز و آزاد سیاسی  اجتماعی که از نشانه‌های مردمسالاری دینی است، هدایت و رشد افکار عمومی با ایجاد فرصت ارتباط زنده و بدون واسطه با افکار عمومی، ایجاد ظرفیت پاسخگویی و پاسخ‌خواهی و مطالبه‌گری جدی و صریح، افزایش قدرت تشخیص و تخلیه مخاطب، جریان‌شناسی سیاسی، فرهنگی، اجتماعی و خنثی کردن تبلیغات، توطئه‌ها و شایعات دشمنان و افزایش اعتماد ملی به رسانه‌های ارتباط جمعی بخصوص رسانه ملی و ایجاد بستر چند صدایی در رسانه ملی که بسیار هم اهمیت دارد.

به اذعان بسیاری از اندیشمندان منصف دنیا، در کشور ایران و جمهوری اسلامی، امروز آزادی اندیشه و بیان دیدگاه‌ها و عقاید گوناگون وجود دارد و هر کس در هر جایی می‌تواند از دیگری انتقاد و حتی بسیار تند ابراز عقیده کند ولی گویا احساس آزادی کمرنگ است. لذا با برگزاری مناظره‌های بزرگ و تاثیرگذار بر تقویت احساس آزادی اندیشه افزوده خواهد شد. البته تبلیغات سوء و تکراری و هماهنگ شده رسانه‌های جهانی را نباید نادیده گرفت.

همچنین برای افزایش اقتدار نظام در نگاه مخاطب داخلی و خارجی به منظور دانش افزایی خردپرور و پر نشاط و اثبات صداقت عملی برای آزادی اندیشه و تضارب آرا و افکار و عقاید در جامعه، مناظره‌ها نقش موثری ایفا خواهند کرد.

ه :

به دلیل تاثیرگذاری فراوان و قلمرو گسترده رسانه ملی، بایسته‌هایی در مناظره‌ها باید لحاظ شود که ذکر اصول آن در این مقال بی‌فایده نیست.

 وجود اتاق فکر برای موضوع‌یابی و رصد کردن افکار عمومی به منظور شناسایی و احصای نیازها و برگزاری و هدایت صحیح مناظره‌ها و تاثیرگذاری بیشتر ضروری است.

 هدایت و مدیریت مناظره در رسانه ملی نیاز به 4‌عنصر حمایت، درایت، شجاعت و مهارت دارد و جریان مناظره باید میان 2 طیف باشد تا چالش حاصل شود.

 محصول و نتیجه مناظره در رسانه‌ باید مناسب باشد و اساسا شاید مناظره نیازی به مجری نداشته باشد. در فرآیند مناظره باید 2 طرف اشتراکات خود را بیان کنند و به قدر لازم و مستوفی بحث کنند تا مطلب روشن شود، لکن اگر رسانه به دلایل مختلف از مجری استفاده می‌کند، آن شخص باید متخصص فن مورد مناظره باشد.

 به موازات انجام مناظره‌ها صدالبته باید ظرفیت نقد و فرهنگ پذیرش اشتباه در مناظره‌کنندگان و طرفداران ایشان افزایش یابد تا با رعایت مصالح و منافع ملی، از منافع شخصی یا گروهی خود عبور و سعه صدر و تحمل زیاد را تمرین کنند. بهتر است منشور اخلاق مناظره، تدوین و ناظرانی بر آن نظارت و بعضا بدون جانبداری اظهار‌نظر کنند تا به تدریج طراحی و نقشه مناظره هوشمندانه، هدفمند و روشن نهادینه شود.

 بی‌طرفی رسانه در مناظره بیت‌الغزل آن است تا ضمن حفظ استقلال، عدالت و اعتماد را نسبت به خود و وجدان عمومی جامعه و مخاطب به اثبات برساند.

 از آنجا که مناظره‌کنندگان از نخبگان و برگزیدگان جریان‌های فکری، سیاسی و... هستند، حتما نظام ارزشی و هنجاری جامعه را در فرآیند مناظره رعایت می‌کنند و نظام ارزشی و اخلاقی، علی‌الاصول نباید به واسطه مناظره‌ها لطمه ببیند.

مناظرات نباید بر ریل نقاط ضعف و سیاه‌نمایی حرکت کند، بلکه با نگاه به آینده هدایت شود. مغلطه، سفسطه و مناقشه در مناظره‌ها آفت روشنگری و شفاف‌سازی و موجب ابهام و تشکیک است که جبران آن دشوار خواهد شد.

در مناظره‌ها بحث‌های مدیریتی صرف و بیان عملکرد جز در حد ضرورت و به عنوان مصداقی از اثبات موضوع مورد بحث، نباید توسعه پیدا کند.

در فرآیند مناظره به منظور بهره‌گیری از مباحث، نباید شتابزدگی وجود داشته باشد و توزیع وقت باید به گونه‌ای باشد که در کار پاسخگویی اقناعی اختلال ایجاد نکند.

بی‌شک مضمون مناظره از سطح درک طرف مقابل و مخاطبان نباید فاصله داشته باشد طوری که نتوانند با مفاهیم آن ارتباط برقرار کنند.

اکنون که در دهه چهارم انقلاب اسلامی به سر می‌بریم و این دهه، عنوان پیشرفت و توسعه گرفته است، شایسته است همه رسانه‌ها بخصوص رسانه ملی با ایجاد فضای پرنشاط و شاداب، مناظرات تلویزیونی را دوام بخشند و با مهندسی پیام بر تاثیرگذاری و متقاعد کردن هر چه بیشتر مخاطبان خود همت گمارند.

سید رمضان ‌موسوی مقدم