نعل وارونه آژانس

نگاهی به پرونده هسته ای ایران به عنوان جدیدترین و ملموس ترین مساله آژانس ابهامات بسیاری درخصوص ماهیت این نهاد بین المللی مطرح می کند.دکتر داوود هرمیداس باوند، استاد دانشگاه و کارشناس مسائل بین الملل درخصوص فعالیت های این آژانس بین المللی می گوید: آژانس بین المللی انرژی اتمی در واقع دو جنبه ایجابی و سلبی دارد که براساس جنبه سلبی آن ، کشورهای هسته ای متعهد می شوند در جهت دستیابی به تسلیحات اتمی به کشورهای دیگر کمک نکنند؛ اما بر مبنای جنبه ایجابی ، کشورهای برخوردار از تکنولوژی هسته ای ، باید ضمن فراهم کردن زمینه های لازم برای بهره برداری سایر کشورها از این تکنولوژی ، با در اختیار گذاشتن تجهیزات لازم به یاری آنها در این چارچوب بپردازند.این استاد دانشگاه در ادامه با اشاره به تاسیس کنوانسیون منع تولید و اشاعه تسلیحات کشتارجمعی افزود: به دنبال این امر رابطه آژانس و جنبه سلبی آن نزدیک تر شد و کشورهای مورد اشاره این کنوانسیون پس از سال 1968 عملا به 4 دسته تقسیم شدند. دسته نخست ، کشورهایی بودند که به طور کلی از دستیابی به سلاحهای کشتار جمعی و بخصوص تسلیحات اتمی منع می شدند. دسته دیگر کشورهایی که در آستانه دستیابی به سلاحهای هسته ای قرار داشتند که در آن مقطع آفریقای جنوبی ، رژیم صهیونیستی ، هند، پاکستان ، مصر و برزیل از این دسته به حساب می آمدند. سومین دسته کشورهای دارنده سلاح اتمی بودند که امریکا، شوروی ، بریتانیا و سپس چین و فرانسه را شامل می شدند. دسته چهارم هم کشورهای غیراتمی بودند که در طلب دستیابی به تکنولوژی هسته ای صرفا در بعد صلح آمیز آن بودند. از آن زمان تاکنون کشورهای دارنده سلاحهای اتمی توانسته اند از الحاق به این معاهده طفره روند؛ در عین حال کشورهایی چون آفریقای جنوبی به صورت داوطلبانه حتی از دستیابی به تکنولوژی صلح آمیز هسته ای هم چشم پوشی کردند. پس از فروپاشی شوروی کشورهایی چون اوکراین و قزاقستان هم با تحویل سلاحهای اتمی خود به روسیه ، متعهد شدند دیگر در پی دستیابی به چنین تسلیحاتی نباشند. باوند در ادامه اظهار داشت : پس از این تحولات ، آژانس به انتقاد از عملکرد ایران ، کره شمالی ، عراق و لیبی در عرصه دستیابی به فناوری هسته ای پرداخت ؛ در این میان لیبی پس از اشغال عراق به صورت داوطلبانه از انرژی هسته ای منصرف شد؛ مذاکرات کره شمالی با تسامح نسبی این کشور در جریان است و دروغ بودن ادعاها درباره عراق هم در نهایت به اثبات رسید.آنچه در راس توجه آژانس قرار دارد فعالیت های هسته ای ایران است و مذاکرات میان تهران و آژانس در این چارچوب فراز و نشیب های بسیاری را به خود دیده است اما در دور جدید مذاکرات نمایندگان ایران و آژانس بین المللی انرژی آنچه بیش از همه خودنمایی می کند جنگ روانی امریکا و متحدانش در برابر ایران است . واشنگتن اینک می کوشد که با رونق مساله تحریم علیه ایران ، ابهامات و سوالات آژانس را به مناقشه ای حل ناشدنی مبدل سازد و در این رهگذر سیاست و استانداردهای دوگانه خود را درخصوص بهره برداری از دانش فنی به ایده ای جهانی مبدل سازد.

آژانس ، ابزار انحصارطلبی امریکا

رویکرد سازمان ملل متحد و آژانس بین المللی انرژی اتمی طی چند سال اخیر نشان می دهد این نهادها تبعیض هایی را در قبال برنامه های هسته ای کشورهای مختلف ازجمله درباره ایران اعمال می کنند.آژانس بین المللی انرژی اتمی در تعامل با مسائل هسته ای ، کشوری چون ایران را از دستیابی به این فناوری منع می کند و در عین حال نسبت به توسعه زرادخانه های هسته ای کشورهای اتمی بی تفاوت است که این امر یکی از روشن ترین و غیرقابل قبول ترین معیارهای دوگانه این آژانس محسوب می شود. عمرو موسی ، دبیرکل اتحادیه عرب چندی پیش با انتقاد از معیارهای دوگانه در قبال کشورهای جهان در زمینه هسته ای ، از آژانس بین المللی انرژی اتمی و قدرتمندان جهان خواست تا با درخواست خلع سلاحهای هسته ای اسرائیل بی طرفی خود را در تعامل با همه کشورها ثابت کنند.

مزایا و معایب سازمانی چون سازمان بین المللی انرژی اتمی از زوایای مختلف قابل بررسی است. سازمان انرژی اتمی اگرچه تلاش کرده است تا از گسترش سلاح هسته ای در جهان و در حوزه غیر از کشورهای دارای این سلاح و اعضای پیوسته به آن جلوگیری کند اما نتوانسته است به ابزار کارآمدی در این جهت مبدل شود. وجود کشورهایی چون هند و پاکستان که به ان پی تی نپیوسته اما از این مزیت استفاده می کنند، شاهدی بر این مدعاست. جالب آنجاست امریکا که ازجمله مخالفان برنامه های هسته ای صلح آمیز ایران است در مذاکرات هسته ای خود با هند تاکید کرده است که تحت هر شرایطی از برنامه های هسته ای این کشور حمایت می کند. این توافقات به حدی محکم بود که کارشناسان حاضر در جلسه بین دو کشور تاکید کردند که فسخ چنین حمایتی محال به نظر می رسد. سیاست آژانس در رابطه با منع گسترش سلاحهای هسته ای آنقدر دو گانه بوده و هست که کمتر جدی تلقی می شود. خروج از قرارداد منع گسترش سلاحهای هسته ای نیز به سادگی انجام می شود. تجربه کره شمالی نشان داد که این کشور براحتی از این پیمان خارج شد و هیچ اتفاق خاصی رخ نداد و همه مدعیان نیز ترجیح دادند که هر چه سریع تر آن را فراموش کنند و حتی آزمایشات هسته ای این کشور نیز چندان تعجب برانگیز نبود. این نهاد از طرفی باعث شده فناوری و سلاح هسته ای در انحصار کشورهای عضو شورای امنیت باقی بماند. این در حالی است که سیاست های مداخله جویانه و بعضا تهدیدآمیز این شورا تحریکی برای بسیاری از کشورهاست تا برای تضمین ضمانت امنیتی خود برای به دست آوردن این گروه از تسلیحات تمایل نشان دهند. باید توجه داشت سفر مدیرکل آژانس بین المللی انرژی اتمی به خاورمیانه به منظور مذاکره با سران برخی کشورهای حاضر در منطقه نیز این نکته را ثابت کرد که وجود ذخایر عظیم نفت و گاز در این منطقه ، مانعی در جهت دستیابی به انرژی هسته ای نیست و درخواست کشورهای خاورمیانه بویژه کشورهای حوزه خلیج فارس برای دستیابی به انرژی هسته ای شکل جدی تری به خود گرفته است. اگرچه بسیاری از اعضای شورای امنیت چون امریکا با القای این تفکر غلط که کشورهای خاورمیانه به علت دارا بودن نیمی از ذخایر نفت و گاز جهان نیازی به انرژی هسته ای ندارند و در ورای این درخواست دستیابی به تسلیحات هسته ای و ایجاد مسابقه تسلیحاتی را در منطقه دنبال می کنند.

حسین علایی ، کارشناس مسائل استراتژیک در این باره معتقد است : عملکرد ضعیف آژانس بین المللی انرژی اتمی باعث شده تا این نهاد به ابزاری برای امریکا و شورای امنیت تبدیل شود و آنها بتوانند بر کشورهایی که با آنها ارتباط ندارند ، غلبه و فعالیت های آنها را محدود کنند.این کارشناس مسائل استراتژیک می افزاید: امروزه ان پی تی به ابزاری برای امریکا و شورای امنیت تبدیل شده است و این کشورها مایلند تا انحصار فناوری انرژی هسته ای را در اختیار خود داشته باشند. علایی با تاکید بر این که جمهوری اسلامی ایران پیوسته عضو آژانس بین المللی انرژی اتمی بوده ولی تفسیرهای نامناسبی از فعالیت های ایران به نمایش گذاشته شده است ، گفت : با وجود این که تمامی فعالیت هسته ای ایران قانونی است ، به ایران اجازه داده نشده تا از آن برای گسترش فناوری هسته ای خود استفاده کند که این موضوع نشان از تحت فشار بودن این نهاد بین المللی از سوی برخی کشورهای غربی ازجمله امریکا دارد.

ایران و آژانس

اما در این میان رویکرد آژانس در چند سال اخیر نشان داد که چند قدرت بزرگ عضو این آژانس از هیچ تلاشی برای بازداشتن ایران از حق لاینفک اش در زمینه فناوری هسته ای برای مقاصد صلح آمیز که به صراحت در معاهده منع اشاعه سلاحهای اتمی به رسمیت شناخته شده ، فروگذار نکرده اند. دکتر باوند کارشناس مسائل سیاسی و بین الملل در این باره می گوید: ایران به صورت مکرر اعلام کرده که از دستیابی به فناوری هسته ای در پی اهداف صلح آمیز است اما بررسی پرونده ایران در آژانس از جایی دچار مخاطره شد که امریکا به عنوان قدرت نخست این نهاد بین المللی بر نیت و قصد ایران از فعالیت های هسته ای متمرکز شد. حسین علایی کارشناس مسائل بین الملل نیز در این رابطه بر این عقیده است که بهانه جویی آژانس بین المللی انرژی اتمی به بهانه این که ایران به برخی سوالات آنها پاسخ نداده درست نیست و این سازمان نباید همکاری های خود را با ایران قطع کند یا کاهش دهد و به فشارهای فنی ، حقوقی و برخورد سیاسی روی آورد. جمهوری اسلامی ایران همواره حسن نیت خود را در تعامل با آژانس از طرق مختلف اثبات کرده و علاوه بر آن بارها فراتر از چارچوب های بین المللی به همکاری با آن پرداخته است اما در عوض پاسخ آژانس به این رویکرد سازنده تهران ، سیاسی کاری و گزارش های دوپهلوی مدیر کل آن بوده است . دکتر کیارشی نماینده اسبق کشورمان در آژانس بین المللی انرژی اتمی مواجهه آژانس با مساله هسته ای کشورمان را نمادی از بی عدالتی بین المللی دانسته و در این باره می گوید: امروز آژانس برای تضمین آینده اجرایی خود با آزمونی دشوار و سرنوشت ساز روبه روست که در صورت عدم توفیق در آن دیگر هیچ تضمینی برای ارائه به کشورهای مختلف در جهت بهره برداری بی طرفانه از انرژی صلح آمیز هسته ای وجود نخواهد داشت و این چیزی است که آینده اجرایی یک نهاد بین المللی را جدا به مخاطره می اندازد. هرمیداس باوند با اشاره به روند بررسی مساله هسته ای ایران در آژانس بین المللی انرژی اتمی ، در خصوص مشی اصلی این نهاد بین المللی می گوید: با توجه به این که چنین نهادهایی همواره تابعی از مواضع اعضای خود هستند، عموما هاله سیاسی در آژانس بر عوامل فنی و کارشناسی چیره شده است . امیر محبیان کارشناس مسائل استراتژیک نیز نوع برخورد آژانس بین المللی انرژی اتمی با فعالیت های هسته ای ایران را غیرمنصفانه دانسته و در این باره می گوید: فعالیت های آژانس ثابت کرد که این نهاد بین المللی در حوزه کارشناسی و فنی بدرستی عمل نکرده و حاشیه های سیاسی بر متن کارشناسی آن غلبه دارد. امیر محبیان عملکرد آژانس در قبال ایران را فرصت مناسبی برای ایران می داند تا دیدگاه های خود در زمینه فعالیت های هسته ای را بیان کند. وی در این باره می افزاید: بیان این دیدگاه ها نقاط ضعف آژانس را عملا ثابت کرد و نشان داد که این سازمان در حوزه کارشناسی به درستی عمل نکرده و حاشیه های سیاسی بر متن کارشناسی آن تاثیرات بسزایی داشته است.

ناکارآمدی آژانس یا عدم وابستگی

اگرچه معیار و استانداردی برای کارآمدی آژانس وجود ندارد اما شواهد موجود در جهان و فعالیت های هسته ای صورت گرفته نشان می دهد که عملکرد آژانس تا کنون قابل قبول نبوده است .محبیان در خصوص فعالیت های سازمان ملل و سازمان های وابسته به آن با طرح دو دیدگاه می افزاید: در دیدگاه اول ، سازمان ملل تشکیل شده از قدرتهای بزرگ جهانی است تا به جهانی که بر اساس منافع این قدرتهاست ، مشروعیت ببخشد لذا سازمان های وابسته به آن در راستای این قدرتها عمل خواهند کرد.محبیان ، دیدگاه دوم را بازیچه قرار گرفتن قوانین خواند و یادآور شد: در جهانی که قدرتها قوانین بین المللی را بازیچه خود قرار می دهند ، سازمان هایی همچون سازمان ملل قادرند نوعی مهار بر قدرتهای مهار گسیخته باشند که جهان را بر اساس منافع خود می خواهند و اگر رها شوند کشورهای کوچک و ناتوان و فرهنگ های آنان را نابود خواهند کرد.این کارشناس مسائل استراتژیک این گونه ابراز عقیده کرد که این دو دیدگاه در اصل دو روی سکه به شمار می رود، سازمان ملل و نهادهای وابسته به آن ، بی گمان در چارچوب اهداف قدرت های بزرگ عمل خواهند کرد اما نباید یکسره به عنوان تهدید به شمار رود. محبیان خاطرنشان کرد: خردمندهای جهان قادرند از ضعفهای سازمان ملل و نهادهای وابسته به آن ، به عنوان فرصت مناسب تا حد امکان به نفع خود استفاده کنند و ضعف آنان را به رخ جهانیان بکشند. اکنون کشورهای بیشتری در جهان از سلاح هسته ای برخوردار هستند و کشورهایی از جمله هند از فناوری غیرنظامی خود برای کسب توانایی تولید سلاح هسته ای استفاده کرده اند، اما این سازمان در بسیاری از کشورها از جمله اسرائیل به دلایل سیاسی و فنی از یافتن اطلاعات صحیح ناتوان است و کارایی نظام راستی آزمایی آن جای پرسش است .شاید تامین بودجه این نهاد توسط کشورهایی که مایلند فعالیت های آژانس تحت نظارت آنها باشد دلیل دیگر برای عدم استقلال این نهاد بین المللی باشد. همه این موارد باعث نمی شود که وجود چنین سازمانی به یکسره تقبیح یا نادیده گرفته شود بلکه به نظر می رسد اصلاح و تغییر ساختار آن از جمله ضروری ترین نکاتی است که باید درباره عملکرد آن مورد ملاحظه قرار گیرد. در این میان آنچه درخشش خاصی داشته و مورد توجه بیشتر کشورهاست ، حذف رویکرد گزینشی در رفتار با کشورهاست.

کتایون مافی