مردی که خوب خنداندن را می‌داند

شاید باید سال‌های ابتدایی دهه 70 را نقطه‌ای برای شروع این مسیر دانست. تا پیش از این تاریخ، آثار طنز تلویزیون عموما آثاری بی‌مایه و با فضاسازی‌های کلیشه‌ای بودند و این نکته‌ای بود که مخاطبان را خیلی زود دل‌زده می‌کرد. در همین فضا مدیری مجموعه طنز «پرواز 57» را به نویسندگی ارژنگ امیرفضلی و مرحوم داوود اسدی روانه آنتن کرد. این مجموعه که به مناسبت پخش در ایام دهه فجر ساخته شده بود، ساختاری اپیزودیک داشت و با بازی بازیگرانی همچون نصرالله رادش، سعید آقاخانی، رضا عطاران و خود مهران مدیری همراه بود. مدیری مردی بود که قواعد ساخت مجموعه‌های طنز را برای همیشه در تلویزیون تغییر داد. مردم و مخاطبان کارش را پسندیدند و مدیران هم به او اعتماد کردند. این شروع مسیری بود که از آن زمان تا به حال او را به یکی از جریان‌سازهای تلویزیون ایران تبدیل کرده و حتی بارها پخش آثارش خیابان‌ها را خلوت کرده است.

به بهانه ساخت و پخش مجموعه «در حاشیه 2» از شبکه سه سیما به سراغ چند نفر از نویسندگان، منتقدان و کارشناسان طنز رفتیم و از آنها درخصوص مروری بر آثار پیشین مدیری، بررسی مولفه‌های طنز او و نیز جایگاه مجموعه در حاشیه در کارنامه کاری‌اش پرسیدیم. گفت‌وگوهایی که حاصل آن را در ادامه خواهید خواند.

پیچیده نبودن رمز موفقیت است

علیرضا مسعودی، سادگی آثار مهران مدیری را رمز محبوبیت و موفقیت او در سطح جامعه می‌داند. مسعودی که خود سابقه نوشتن چندین قسمت از مجموعه «ساعت خوش» را در کارنامه داشته و مجموعه‌های طنز موفق دیگری همچون «کوچه اقاقیا»، «قرارگاه مسکونی» و «آقا و خانم سنگی» را به رشته نگارش درآورده است، امسال به مدد حضور و ظهورش در مسابقات خنداننده برتر برنامه خندوانه شهرتی یک شبه به دست آورده و بسیاری از خانواده‌های ایرانی از طرفداران پر و پا قرص جنس طنز آثارش شدند. او درخصوص علل موفقیت مدیری در سال‌های گذشته می‌گوید: «بخش عمده موفقیت آثار مهران مدیری را باید در تیم منسجمی دانست که با او همراهی می‌کنند. برای مثال در زمینه نویسندگی مجموعه‌هایش او در ابتدا برای مدتی طولانی با پیمان و مهراب قاسم‌خانی همکاری می‌کرد و چندین مجموعه موفق را به قلم این برادران به روی آنتن برد. بعد از آن به سراغ امیرمهدی ژوله و خشایار الوند رفت و مجددا چندین مجموعه مختلف با همکاری و همفکری این افراد در کنار هم شکل گرفت. جدای از بحث نویسندگی، حتی تیم بازیگرانی هم که برای آثارش انتخاب می‌کند عموما از میان بازیگرانی ثابت و همیشگی هستند. این قضیه باعث می‌شود افراد از سلیقه یکدیگر اطلاع پیدا کرده و بدانند که کارگردان مورد نظر از آنها چه چیزی را برای بازی کردن می‌خواهد.» وی همچنین درخصوص سبک و شیوه کارگردانی مدیری و موضوعاتی که او برای ساخت سریال‌های نمایشی خود برمی‌گزیند، معتقد است: «مدیری به‌ویژه در بخش کارگردانی هیچ پیچیدگی خاصی ندارد. سادگی هم در بازی و هم کار او به خوبی نمایان است و همین ویژگی آثارش را به دل مردم می‌نشاند.» علی مشهدی محبوب شبکه نسیم به مجموعه پاورچین که در سال 81 ساخته و پخش شده هم اشاره می‌کند و می‌گوید: «به نظرم پاورچین بهترین اثر در کارنامه مهران مدیری محسوب می‌شود. علتش هم این بوده که توانسته بود خیلی خوب مسائل روز جامعه را در دل خود بگنجاند و برای مخاطبانش به تصویر بکشد. فکر می‌کنم حتی خود مهران هم احتمالا این اثر را بیشتر از مجموعه‌های تلویزیونی دیگرش دوست داشته باشد.» نویسنده مجموعه‌هایی چون «سه دنگ، سه دنگ» و «سه در چهار» به مجموعه در حاشیه که در ایام عید نوروز از شبکه سه سیما به روی آنتن رفته و این روزها سری دوم آن در حال پخش است، اشاره کرده و با شکایت از انتقادهای بعضا مغرضانه‌ای که از آثار صورت می‌گیرد، تاکید می‌کند: «از آنجایی که درگیر بودم فقط چند قسمتی از در حاشیه را توانستم ببینم و به نظرم کار بدی نبود. هر چند مردم صاحب‌نظران اصلی هستند و در نظرسنجی‌ها هم این کار رتبه خوبی را کسب کرد که نشان از موفقیت و دیده شدن آن دارد. البته این اتفاقاتی که گریبانگیر آثار می‌شود، خوب نیست. الان شرایط بسیار سخت‌تر شده و حتی من که کمی از این فضا فاصله گرفته‌ام، دلم برای بچه‌های نویسنده می‌سوزد. متاسفانه همه می‌خواهند در مورد موضوع کارها نظر بدهند و دل همه را هم باید به دست آورد. در این صورت استقلال نویسنده و گروه سازنده زیر سوال می‌رود و کیفیت طنز اثر هم پایین می‌آید که به نظرم این‌طور نباید باشد.»

فقدان متن قوی در آثار حس می‌شود

شهرام شکیبا شاعر، منتقد و مجری تلویزیونی و خود از طنزپردازان شناخته شده صداوسیماست که عمده مخاطبان وی را با برنامه محبوب «قندپهلو» به یاد دارند. شکیبا حس خلاقیت و عدم تکرار را مهم‌ترین مشخصه آثار مدیری طی این سال‌ها دانسته و می‌گوید: «مدیری در آثاری که تاکنون ساخته همواره سعی‌اش بر این بوده که به سراغ تکرار نرود و حتی از تکرار آثار قبلی خودش دوری کند. همچنین در انتخاب بازیگران هم بسیار قوی عمل می‌کند. او تعارفی با کسی ندارد و اگر حس کند بازیگر مورد نظر نمی‌تواند اجرای صحیحی از نقش داشته باشد بلافاصله او را عوض می‌کند. ما این اتفاق را به‌خصوص در کارهای اخیرش شاهد بودیم و بازیگران جدیدی که وارد گروه شده بودند مورد این آزمون و خطا قرار گرفتند.» این مجری تلویزیونی به درک و دانش مدیری از تعاریف درست یک مجموعه طنز و نیازسنجی مخاطبان هم اشاره کرده و معتقد است: «مهران مدیری درک درستی از مولفه‌های ساخت کمدی‌های نود شبی دارد و این در کار او بسیار به کمکش آمده است. برای مثال عمده آثارش به صورت روز پخش ساخته شده و به فاصله یکی دو شب بعد پخش می‌شود در نتیجه خیلی سریع می‌تواند واکنش مخاطبانش را نسبت به شخصیت‌ها و داستان سنجیده و چنانچه مخاطب اتفاقی را در نپسندید، سریع تغییر بدهد.» شکیبا که خود سابقه چاپ چندین کتاب با موضوع طنز را در کارنامه دارد، به نقش و اهمیت وجود متن هم اشاره کرده و نقش این عامل را در موفقیت آثار طنز بدون تردید می‌داند: «برخلاف کارهای درخشان قبلی مدیری و به‌خصوص مجموعه‌ای چون «شب‌های برره»، در کار اخیر ایشان این طور به نظر می‌رسد که از متن فاصله گرفته شده یا اصلا داستان مشخصی برای کار وجود ندارد. همه چیز متکی به بازی بازیگران و قدرت بداهه‌گویی افراد است که کار را جلو می‌برد و ما به آن می‌خندیم چرا که از این بازیگران پیش زمینه طنز قبلی در ذهن داریم. شاید اگر از این بازیگران موفق استفاده نمی‌شد چه‌بسا کار شکست می‌خورد.» نکته دیگری که شکیبا در صحبت‌های خود حائز اهمیت می‌داند اشاره به بازگشت دوباره مدیری به تلویزیون و اهمیت رسانه ملی در دیده شدن آثار است که وی این طور تشریح می‌کند: «نباید از این نکته غافل شویم که تلویزیون، حتی در شرایط کم مخاطب امروزش همچنان اکسیری است که در شبکه نمایش خانگی پیدا نمی‌توان کرد. در رقابت بین این دو رسانه تلویزیون همیشه و تحت هر شرایطی برنده است و احتمالا مدیری هم این نکته را خیلی خوب فهمیده که قدرت دیده شدن در تلویزیون چندین برابر بیشتر است. توصیه‌ام به عنوان یک طنزنویس به او این است که به سراغ نویسنده‌های جوان و تازه نفس رفته و بازگشتی به دوران اوج و درخشش خود داشته باشد.»

مدیری بهترین بازی‌ها را از بازیگران خود می‌گیرد

خشایار الوند ازجمله نویسندگان طنزی است که شاید بتوان گفت بیشترین سابقه همکاری مشترک خود در آثار نمایشی طنز را با مهران مدیری تجربه کرده است و هر دو در کنار هم اوقات خوشی را برای بسیاری از بینندگان تلویزیون ایران رقم زده‌اند. لذا وی در این مدت شناختی بسیار خوب از روحیه و شرایط کاری مهران مدیری پیدا کرده است و می‌تواند نظری نزدیک‌تر و واقع‌بینانه‌تر نسبت به فضای کاری وی داشته باشد. الوند که خود ازجمله نویسندگان مجموعه در حاشیه 1 بوده ترجیح می‌دهد درخصوص این مجموعه به طور مشخص صحبتی نکرده و فقط درباره هنر کارگردانی مدیری و مسیر تحول طی شده توسط او طی سال‌های اخیر این طور صحبت می‌کند: «شاید بیراه نیست که مهران مدیری را از استثناهای تاریخ نمایش معاصر ایران طی سال‌های اخیر معرفی کنیم. او در این سال‌ها توانسته سبکی و سیاقی مختص به خود را به وجود آورد و این شیوه را در طول آثارش دنبال کند. البته که وی در این مسیر اوج و فرودهایی هم داشته، اما این فقط مختص به او نیست و هر هنرمندی طی دورانی ممکن است این قضیه را تجربه کند. مهران در کارگردانی خود هم ویژگی‌های خاصی دارد که رعایت این ویژگی‌ها جایگاه او را دست‌نیافتنی کرده است. یکی از این موارد هنر بازی گرفتن او از بازیگران خود است. شما اگر دقت کنید می‌بینید که همه در کار او بهترین هستند و یکی از متفاوت‌ترین بازی‌هایشان مربوط به دوره همکاری با مهران مدیری است. افراد بسیاری به واسطه همکاری با او مطرح شده یا پس از بازی در یکی از مجموعه‌های نمایشی وی محبوبیتی دوچندان یافته‌اند که این قضیه بدون تردید است.» این نویسنده که طی این چند ساله نگارش مجموعه تلویزیونی مناسبتی «پایتخت» را هم همراه با محسن تنابنده و به کارگردانی سیروس مقدم تجربه کرده است، یادی هم از مجموعه‌های نمایشی سال‌های گذشته مدیری می‌کند و می‌گوید: «جدای از نویسنده بودن در برخی از این آثار، خود من به عنوان یک بیننده، مجموعه‌هایی چون مرد هزار چهره، شب‌های برره و حتی قهوه تلخ را خیلی دوست دارم. این مجموعه‌ها به لحاظ بازی و کارگردانی از قله‌های اصلی کارهای نمایشی او هستند و فقط هم حرف من نیست. در طول نظرسنجی‌هایی که در زمان پخش این مجموعه‌ها توسط خود سازمان صورت گرفته هم مردم به این آثار رای داده‌اند و حتی در بازپخش‌هایی که وجود داشته همچنان استقبال خود را نسبت به این مجموعه‌ها اعلام کرده‌اند.» نویسنده مجموعه‌هایی چون «ساخت ایران» و «مسافران» از حواشی ایجاد شده برای برخی مجموعه‌های نمایشی طنز همچون در حاشیه هم ابراز ناراحتی کرده و این‌طور معتقد است: «قطعا وجود این نوع اعتراضات کار را برای همه سخت می‌کند. هم اثری که با اعتراض یا واکنش مواجه شده نیمه‌کاره می‌ماند و هم بقیه گروه‌ها می‌ترسند و در ساخت اثرشان احتیاط می‌کنند. این حرکت و وجود برخی اعتراضات که حتی هنوز قبل از شروع پخش مجموعه‌ای توسط برخی افراد صورت می‌گیرند، بدعت‌گذاری بدی است. ما در طول نگارش مجموعه در حاشیه تمام تاکیدمان بر این بود که این افراد اصلا پزشکان واقعی نیستند و فقط ادعای سواد و تحصیلات را دارند. تازه زبانمان هم طنز بود و قصد بیان مشکلات را داشتیم، اما همین را هم عده‌ای تحمل نکردند و کار را ندیده مورد قضاوت خودشان قرار دادند. مخاطبان آثار مدیری این نکته را می‌دانند که همیشه چند قسمت اول مجموعه‌های او به معرفی فضا و شخصیت‌ها می‌گذرد و هنوز داستان به درستی شکل نگرفته است. شاید اگر صبر می‌کردند تا این چند قسمت اولیه از کار بگذرد، متوجه هدف و منظور ما می‌شدند. تعریف درست طنز هم همین است و باید بتواند علاوه بر بخش سرگرمی و پر کردن اوقات فراغت مخاطبانش، تلنگری هم به جامعه بزند و بخشی از کاستی‌ها را به تصویر بکشد. اما متاسفانه شرایط این‌طور پیش نرفت.»

همه فکر می‌کردند من از دست مدیری ناراحتم

اکبر عالمی از مجریان و منتقدان باسابقه تلویزیون ایران است. وی فارغ‌التحصیل رشته سینما و دارای مدرک دکترای این رشته از انگلستان است و مستندهایی را هم ساخته و کارگردانی کرده است. وی در توصیف مولفه‌های طنز مهران مدیری از آغاز تاکنون می‌گوید: «سبک کاری مدیری از ابتدا همواره با نوآوری همراه بوده است. او در کار طنز ادامه‌دهنده سبک برتولت برشت نمایشنامه‌نویس نامدار آلمانی محسوب می‌شود. برشت هم در آثاری که می‌نوشت همواره دنباله‌رو سبک فاصله‌گذاری در نمایش برای مخاطب بود. به این صورت که به او این هشدار را می‌داد که کاری که در حال تماشای آن است صرفا یک نمایش بوده و می‌تواند براساس واقعیات زندگی باشد یا نباشد. این شیوه را ما در کار مدیری هم می‌بینیم که هرازگاهی در میان بازی خود برمی‌گردد و به تماشاگران خود و دوربین خیره می‌شود. من از این جهات فکر می‌کنم مدیری یک هنرمند بی‌نظیر است.» دکتر عالمی به ساخت مجموعه در حاشیه به عنوان تازه‌ترین اثر مدیری هم اشاره کرده و از تماشای این مجموعه ابراز خوشحالی می‌کند: «به نظرم در حاشیه نسبت به کارهای قبلی مدیری کاری پخته‌تر و سنجیده محسوب می‌شود. هر کدام از ما در زندگی خودمان هم که نگاه کنیم نسبت به مثلا یک سال قبلمان تغییراتی کرده و عوض شده‌ایم. این ویژگی در کار مدیری هم نمایان است. من خیلی خوشحالم که مدیری از شبکه نمایش خانگی دوباره به تلویزیون بازگشته و این اتفاق را هم به او و هم مدیران سازمان تبریک می‌گویم. چراکه کار مدیری ارزش دارد و علاوه بر خاصیت طنز و شادی و تمدد اعصابی که در دل آن است، در شاخه طنزهای عمیق و معناگرا هم قرار می‌گیرد و هر آدمی که تماشایش کند می‌تواند دقایقی را در آن به تعمق بپردازد. به قول نظامی که در مخزن‌الاسرار خود می‌گفت عیب تو چون آینه بنمود راست... . ویژگی کار مدیری هم همین است و در مجموعه در حاشیه تلاش کرده این رفتارهای نابهنجار خود ما را نشان بدهد. ما در جامعه‌ای زندگی می‌کنیم که خنداندن مردم صدها بار سخت‌تر از گریاندنشان است. طنز هم با رفتارهای خود ما گره خورده و همین است که بسیاری از مردم به طور ناخودآگاه نسبت به تماشای نقد رفتارهای خود واکنش نشان می‌دهند. با این حال من همچنان معتقدم که مدیری یک نابغه است و بابت بازگشت دوباره او به تلویزیون خوشحالم.»

قدرت مدیری نوآوری در فضای نمایشی تلویزیون است

طهماسب صلح‌جو، منتقد سینما و تلویزیون صحبت درخصوص مدیری را با مروری بر کارنامه کاری وی این‌طور آغاز می‌کند: «مهران مدیری وقتی کارش را در تلویزیون آغاز کرد، در واقع نوعی دگرگونی در فضای نمایش‌های کمدی آن سال‌ها به وجود آورده و ماهیت این آثار را از شکل سنتی پیشینی که داشتند تغییر داد. وی این روش را تا همین حالا در مجموعه‌هایی که ساخته همچنان ادامه داده و تازگی و طراوت جنس کمدی‌های فکاهی هم به کمکش آمده و کار را از تکراری شدن دور کرده است. شکی نیست که باید مدیری را به عنوان یکی از نوآورترین افراد در فضای نمایشی تلویزیون بدانیم.» این منتقد تلویزیون مقایسه‌ای هم میان ساخته‌های پیشین مهران مدیری و اثر اخیرش یعنی مجموعه در حاشیه داشته و معتقد است: «من به شخصه جنس کارهای سابق او و به‌خصوص مجموعه «مرد هزار چهره» را خیلی بیشتر دوست دارم. به نظرم در حاشیه چندان نتوانسته به این جایگاه نزدیک شود. گویی آن لطف سابق را از دست داده است و بیشتر این‌طور احساس می‌کنیم که به جای پرورش موضوع و ایجاد کمدی بر اساس موقعیت، به سراغ فضاسازی‌های تکراری و کلیشه‌ای شده رفته است. ما در کارهای پیشین مدیری همواره شاهد بودیم که موقعیت‌های داستانی کمدی نقشی بسیار اساسی در پیشبرد قصه و خنداندن مخاطب داشتند، اما در مجموعه در حاشیه ادا و اطوارها و اتکا به قدرت طنز بازیگران جایگزین این موقعیت‌های ناب شده است. این حرکت به مثابه برگشتن به روشی غیر از آثار مدیری است، البته شاید مردم این روش را بیشتر دوست دارند. این را باید در نظرسنجی‌ها پرسید و جویا شد.» صلح‌جو به حواشی ایجاد شده برای در حاشیه هم توجه دارد و معتقد است اتفاقاتی از این دست نباید تاثیری بر سرنوشت و کیفیت کار داشته باشند. او این‌طور عنوان می‌کند: «قطعا این حواشی و اتفاقاتی که در خارج از فضای کار ایجاد می‌شوند حتی به طور ناخودآگاه بر کیفیت و ادامه مسیر راه تاثیرگذار هستند. هرچند این موارد نباید ما را از موضوع اصلی دور کند. در جامعه ما متاسفانه از این دست واکنش‌ها و اعتراضات زیاد رخ می‌دهد، اما تجربه نشان داده که همین اعتراضات در نهایت به نفع سریال شده و مردم با کنجکاوی بیشتری دنبالش می‌کنند تا ببینند این موضوع حساسیت‌برانگیز و جنجالی چه بوده است. در نتیجه بازار کار پررونق‌تر می‌شود. هر چند این قضیه ارزشی به لحاظ فرهنگی ندارد و اگر قرار است کاری در سطح جامعه مطرح شده و دیده شود، چقدر بهتر است که دلیل این دیده شدن در جوهره و ذات اصلی خود اثر ما نهفته باشد و این ارزشی دوچندان به آثار نمایشی می‌بخشد.»

زهرا غفاری

ضمیمه قاب کوچک