میراث​ ناملموس و​ صلح​ پایدار

در گذشته‌های نه‌چندان دور، مراسم اصلی عزاداری سیدالشهدا در ماه محرم به تعزیه اختصاص داشت. این مراسم اگرچه همچنان در برخی از مناطق کشور اجرا می‌شود، ولی در حال حاضر جای خود را به دسته‌های عزاداری داده است. تعزیه را می‌توان یکی از نمونه‌های میراث معنوی یا ناملموس برشمرد. ​ دکتر محمدحسن طالبیان، معاون میراث فرهنگی سازمان میراث فرهنگی معتقد است، میراث ناملموس، روح سازنده و خلاق فرهنگ است؛ آن دانش و دانایی که در قالب جلوه‌های مختلف فرهنگ به منصه ظهور می‌رسد.

کارشناسان برای میراث فرهنگی ناملموس ویژگی‌هایی برشمرده‌اند؛ نخست این‌که میراث فرهنگی ناملموس، سنتی معاصر و پویاست، یعنی صرفا شامل سنت‌های گذشته نمی‌شود و رسوم شهری و روستایی معاصر را که متعلق به جوامع متنوع باشند نیز در برمی‌گیرد. این میراث جامع و همه‌شمول است، چراکه موجب اشتراک و ادغام نمودهایی می‌شود که میان میراث فرهنگی ناملموس جوامع مختلف، مشترک است. از آنجا که میراث ناملموس با بخشیدن هویت و مسئولیت سبب تقویت یکپارچگی اجتماعی می‌شود، به افراد جامعه کمک می‌کند خود را عضوی از جامعه احساس کنند.

میراث ناملموس، فراگیر و متشکل است. این میراث تنها به عنوان یک کالای فرهنگی ارزشگذاری نمی‌شود، بلکه دارای ارزش‌های استثنایی و منحصربه‌فرد است. شالوده میراث فرهنگی ناملموس در جامعه است که پیشرفت می‌کند و به کسانی وابسته است که علوم سنتی، آداب و مهارت‌های خود را از نسلی به نسل دیگر به باقی جوامع منتقل می‌کنند.​

از سوی دیگر، میراث ناملموس زمانی می‌تواند میراث تلقی شود که توسط جوامع، گروها یا افراد به رسمیت شناخته شود؛ افرادی که آن را خلق کرده یا از آن پاسداری یا منتقل‌اش می‌کنند. بدون این بازشناسی، هیچ فرد یا گروهی نمی‌تواند تصمیم بگیرد سنت، آیین و... جزو میراث یک جامعه قرار داشته باشد.

با وجود این طالبیان تفکیک میراث ملموس و ناملموس را امری ناممکن برمی‌شمرد و می‌گوید: «در کنار حفظ میراث ملموس، بر حفظ فضای فرهنگی و معنوی آن نیز تأکید داریم. اگرچه میراث ملموس و ناملموس در قالب کنوانسیون‌های مختلف مطرح شده، ولی یکپارچگی اینها، در حال حاضر اهمیت و جایگاه ویژه‌ای دارد.» با این حال، جامعه جهانی پس از این‌که به ناتوانی خود در صیانت از آثار معنوی فرهنگی پی برد و دریافت که نمی‌تواند مانند آثار فیزیکی فرهنگی از آثاری همچون صنایع‌دستی در حوزه وسیع فرهنگ پاسداری کند، واژگان جدیدی تحت عنوان «میراث معنوی ناملموس» را برای پاسداری از میراث معنوی یا ناملموس ایجاد کرد. بر همین اساس سال 2003 کنوانسیونی برای تأسیس کمیته بین‌المللی میراث ناملموس در یونسکو به تصویب رسید و جمهوری اسلامی ایران نیز هم‌سو با اهداف این کنوانسیون به عضویت این کمیته بین‌المللی درآمد تا بتواند در پاسداری از میراث ناملموس جهانی گام موثری بردارد.

در حال حاضر نام 327 میراث ناملموس از سراسر جهان در این کمیته به ثبت رسیده که سهم ایران از این تعداد فقط ده اثر است. نوروز، موسیقی سنتی بخشی از خراسان، آیین‌های پهلوانی و زورخانه‌ای، هنر نمایشی و دینی تعزیه، هنر داستانگویی ایرانی یا نقالی، مهارت‌های سنتی فرش‌بافی در استان‌های فارس و اصفهان، مهارت سنتی لنج‌سازی و لنج‌رانی در خلیج فارس و مراسم قالیشویی مشهد اردهال جزو میراث معنوی ناملموس ایران محسوب می‌شود. البته نوروز به طور مشترک با کشورهایی نظیر افغانستان، تاجیکستان و... به عنوان میراث فرهنگی ناملموس به ثبت رسیده است.​ قرار است کارشناسان ایرانی سال 2014 پرونده «آیین باران‌خواهی»‌ و سال 2015 پرونده «بادگیرها» را تکمیل و به کمیته بین‌المللی میراث معنوی ناملموس جهانی در یونسکو ارسال کنند.

نقش مردم در حفظ میراث ناملموس

دکتر آتوسا مؤمنی، یکی از شرکت‌کنندگان در اجلاس میراث ناملموس، برگزاری چنین جلساتی را فرصتی برای آگاهی‌افزایی در زمینه میراث ناملموس و روش‌ها و تکنیک‌های انتقال بین‌نسلی برای رسیدن به توسعه پایدار و صلح می‌داند. او در این باره می‌گوید: «میراث معنوی با وجود تعلق به اقوام و ملت‌های خاص، شاید تنها ظرفیتی باشد که پا را از مرزها فراتر می‌گذارد و پیوندی میان ملت‌های مختلف ایجاد می‌کند.» او میراث مادی را متعلق به مرزهای سیاسی کشورها برمی‌شمرد که بر اساس قرار گرفتن در میراث فرهنگی بشری، قوانینی برای حفظ و پاسداری از آنها مترتب می‌شود و دولت‌ها متولی حفظ و نگهداری آنها هستند.

​ با این همه مؤمنی عقیده دارد: «حامیان اصلی میراث ناملموس مردمند که اگر دست از حمایت بردارند، دیگر شاهد چیزی به عنوان میراث معنوی نخواهیم بود و آنچه در این میان نباید از آن غافل بود، زاده‌شدن میراث ملموس از میراث ناملموس است. تولد یک اثر تاریخی به عنوان یک میراث منقول با غیرمنقول، به پشتوانه و هویت‌بخشی در جریان تاریخ و در باورها و سنت‌های مردم رخ می‌دهد.»

اجلاس و جشنواره اصفهان

شاید به این دلیل است که یکی از اصلی‌ترین سازمان‌هایی که در حفظ و معرفی میراث فرهنگی ناملموس می‌کوشد، سازمانی مردم‌نهاد است با عنوان شبکه همکاری بین‌شهری جهت پاسداری از میراث فرهنگی ناملموس (ICCN) که اصفهان میزبان اجلاس مجمع عمومی آن بود.

سیدمسعود حسین‌میرزایی، دبیر اجرایی و مسئول دبیرخانه اجلاس و جشنواره میراث فرهنگی ناملموس در مورد سابقه موجودیت این سازمان در جهان می‌گوید: «هر چند پیشنهاد تأسیس سازمان بین‌المللی میراث ناملموس جهانی برای اولین بار در نشست بین‌المللی شهرداران جهان در سال 2004 مطرح شد، اما این شبکه بین‌المللی فعالیت خود را از سال 2008 به طور رسمی آغاز کرد و تا این لحظه نیز 69 عضو اصلی و 39 عضو وابسته دارد.

در روز دوم اجلاس بین‌المللی میراث فرهنگی ناملموس در اصفهان نیز قرار است در مورد صلاحیت یا عدم صلاحیت اعضای متقاضی عضویت در کمیته بین‌المللی میراث فرهنگی ناملموس جهانی تصمیم‌گیری نهایی صورت گیرد.​ تاکنون سه شهر اصفهان، شیراز و نیشابور از ایران به عضویت این شبکه در آمده‌اند.

به گفته حسین‌میرزایی شهرداری اصفهان از بیست و یکم سپتامبر 2011 به عضویت مجمع بین‌المللی میراث فرهنگی ناملموس جهانی در آمده است و در طول سه سال گذشته نیز با حضور موثر و فعال خود در کشورهایی که میزبان اجلاس بین‌المللی بوده‌اند توانسته امسال میزبانی این همایش بزرگ بین‌المللی را در ایران عهده‌دار شود و تاکنون نیز در میان استان‌های دیگر کشور که عضو هستند نقش پررنگ‌تر و سازنده‌تری در کشور داشته باشد.

اجلاس بین‌المللی میراث فرهنگی ناملموس طی پنج سال گذشته در کشورهای کرواسی، کره جنوبی، چک، اسلواکی، فرانسه و جامائیکا برگزار شده است.

سیدمرتضی سقائیان‌نژاد، شهردار اصفهان نیز درباره عضویت اصفهان در این شبکه می‌گوید: «عضویت اصفهان در شبکه همکاری بین‌شهری برای پاسداری از میراث فرهنگی ناملموس در راستای افق چشم‌انداز و ارتقای جایگاه بین‌المللی و منطقه‌ای اصفهان انجام گرفت. اصفهان برای نخستین بار سال ۲۰۱۰ توسط این شبکه بین‌المللی از طریق کمیسیون ملی یونسکو به اجلاسی که در کشور جمهوری چک برگزار شد دعوت شد و با توجه به داشته‌ها و ذخایر غنی در حوزه میراث فرهنگی ناملموس، پیشنهاد شد که اصفهان به عضویت رسمی این شبکه بین‌المللی در آید.

کلانشهر اصفهان بیست و یکم سپتامبر ۲۰۱۱ به عضویت این شبکه در آمد و سال‌های ۲۰۱۱ (فرانسه) و ۲۰۱۲ (کره جنوبی)، نقشی اساسی در بین اعضای شبکه داشت.» حضور اصفهان در اجلاس و جشنواره بین‌المللی ۲۰۱۲ شهر گانگ نئونگ کره جنوبی، سبب شد میزبانی سال ۲۰۱۴ اجلاس و جشنواره بین‌المللی میراث فرهنگی ناملموس ۲۰۱۴ با پیشنهاد مدیریت شهری اصفهان و موافقت شبکه ICCN به این شهر واگذار شود. پس از رسمیت یافتن میزبانی اصفهان، ستاد برگزاری اجلاس و جشنواره فعالیت خود را از سال ۱۳۹۲ آغاز کرد.

در اجلاس و جشنواره امسال بیش از ۳۰ کشور از شبکه ICCN در سه حوزه مجمع عمومی، اجلاس زنان و جشنواره حضور داشتند. پنجمین نشست مجمع عمومی دو روز در محل مهمانسرای عباسی برگزار شد و مبتنی بر چهار موضوع کلی بود؛ پاسداری از میراث فرهنگی ناملموس در برنامه‌ریزی شهری، نقش میراث فرهنگی ناملموس در بهبود محیط‌زیست و کیفیت زندگی، راهکارهای ترغیب گردشگری میراث فرهنگی ناملموس جهت ارتقای دیپلماسی شهری و نقش میراث فرهنگی ناملموس به منظور اصلاح سبک زندگی جوامع و هویت انسانی.​

شهردار اصفهان می‌گوید: «در این اجلاس، اهمیت گفت‌وگوی فرهنگی در تعاملات بشری را گوشزد کردیم و سعی بر یادآوری این موضوع داشتیم که یکسان‌سازی فرهنگی از آفت‌ها و تهدیدات بزرگ جهان امروز ماست.» به گمان او از رهگذر عنایت به دارایی‌های معنوی و فرهنگی مردم اقصی نقاط جهان است که صلح و آشتی آحاد بشر با یکدیگر، فراهم خواهد آمد.

​ با توجه به جایگاه ویژه زنان در احیاء، پاسداری و انتقال میراث فرهنگی ناملموس در میان ملل مختلف و با توجه به هماهنگی صورت پذیرفته با ICCN، اجلاس زنان برای اولین بار در اصفهان برنامه‌ریزی و برگزار شد که مورد استقبال اعضای شبکه قرار گرفت.

کمیل انتظاری‌/‌ گروه فرهنگ و هنر