سلام بر زندگان

سلام بر زندگان

شاید زیارتنامه خواندن برای بعضی افراد، فقط تکرار یک سری عبارات باشد، عباراتی که گذشتگان نیز گفته‌اند و ما امروز به تبع آنها و دیگران به تبع ما، اما تمام مساله به همین خوانش تکراری محدود نمی‌شود. یکی از عبارات رایج هنگام حضور در حرم معصومین، سلام دادن به آنها است: السلام علیک یا... .

لازم است که دوباره با نگاهی متفاوت این عبارت به ظاهر تکراری را بررسی کنیم تا از لقلقه زبان بودن آن دور شویم و به دنبال کشف معنایی نو باشیم. سلام کردن از آن دسته آدابی است که روایت‌های بسیاری در فضیلت آن و وجوب فقهی پاسخگویی به سلام دیگران بیان شده. پرسش این است که وقتی به یک امامی که امروز بر مزارش حاضر می‌شویم، سلام می‌کنیم، چه اتفاقی می‌افتد؟

استاد حکمت اسلامی، در باب این موضوع معتقد است که ولایت در شیعه بشدت مطرح شده و شیعه بر این باور است که هیچ وقت نبوده و نخواهد بود که زمین از وجود یک انسان کامل خالی باشد. ما در زیارت‌ها مجددا به وجود چنین مقام والایی اعتراف می‌کنیم تا جایی که حتی برای امامی که بر حرم او وارد می‌شویم، می‌گوییم: اشْهَدُ انَّکَ تَشْهَدُ مَقامی وَ تَسْمَعُ کَلامی وَ تَرُدُّ سَلامی‏. معنای این عبارت چیست؟ یعنی من گواهی می‌دهم که تو الان وجود مرا در اینجا حس و ادراک می‌کنی و هر چه را بگویم می‌شنوی.

پس وقتی برای نمونه به حرم امام رضا(ع) وارد می‌شویم و می‌گوییم: السَّلامُ عَلَیْکَ یا عَلِیَّ بْنَ موسیَ الرِّضا، به این معناست که با توجه به باورهای قبلی، من گوینده معتقدم که امام رضا سلام من را می‌شنود و با توجه به نکته‌های بالاتر یعنی اعتراف می‌کنم و شهادت می‌دهم که امام معصوم جواب سلام من را می‌دهد.

شهید مطهری پس از بیان این نکته مهم می‌گوید: «اینها را هیچ کس برای هیچ مقامی قائل نیست. اهل تسنن (غیر از وهابی‌ها) فقط برای پیغمبر اکرم قائل هستند و برای غیرپیغمبر برای احدی در دنیا چنین علو روحی و احاطه روحی قائل نیستند، ولی این مطلب جزء اصول مذهب ما شیعیان است و همیشه هم آن را می‏گوییم.»

(مجموعه آثار استاد شهید مطهری، ج 4، ص 720)

ولایت معنوی

ریشه این باور که امام کلام و سلام من را می‌شنود و برای امام به لحاظ مراتب بالایی که در بطن جهان طی کرده، نمی‌توان مرده و زنده به مانند دیگر انسان‌ها تصور کرد ، باید از نگاه شهید مطهری در مساله ولایت معنوی دید. استاد برای یافتن این رمز، پرسش‌هایی را مطرح می‌کند: آیا مقام پیامبر اکرم فقط دریافت وحی الهی در باب دستورات و اصول و فروع دین بوده است؟ آیا مقام ائمه با نبود دریافت وحی، فقط انتقال دستورات و احکام از سوی پیامبر بوده، ‌البته آن هم در مقام معصومیت از خطا؟ آیا در شخص پیامبر و ائمه نباید به دنبال هیچ جنبه فراتری بود؟ اگر پاسخ این پرسش‌ها درست است، پس این باور از کجا می‌آید که اعمال انسان‌ها بر پیغمبر عرضه می‏شود و حتی اعمال مردم در زمان حیات هر امامی بر آن امام عرضه می‏شود به طوری که مثلا الان امام زمان(عج) نه‌تنها بر شیعیان بلکه بر همه مردم حاضر و ناظر است و غافل نیست؟

شهید مطهری در پاسخ به تمام این پرسش‌ها ضمن اشاره به حی بودن امام می‌گوید: «وقتی شما به زیارت‏ امام رضا(ع) می‏روید و می‏گویید: السلام علیک‏ در حد این است که شما با انسان زنده‏ای در این دنیا روبه‌رو می‏شوید و می‏گویید: السلام علیک‏، همان مقدار شما را شهود می‏کند. این همان مسأله ولایت است، ولایت معنوی.»

(مجموعه آثار استاد شهید مطهری، ج ‏4، ص: 735)

روی به کدام سوی؟

پس از آن که آدمی به خدا روآورد و خدا را شناخت در مرحله بعدی به اولیای خدا از آن جهت که اولیای خدا پرستندگان خدا و فانی فی الله‏اند و مراحل عبودیت را طی کرده‏اند، رو می‏آورد. در این مرحله است که آنها را وسیله استغفار و دعا قرار می‏دهد؛ یعنی از آنها که بندگان صالح خدایند و در جهان دیگر زنده‏اند استمداد می‏کند که از خداوند بخواهند که فی‌المثل به قلب او روشنی عنایت فرماید و گناهانش را به لطف و کرم خود ببخشاید.

(مجموعه آثار استاد شهید مطهری، ج ‏14، ص 229)

حال پرسش این است که چرا باید چنین کمک‌خواهی و دریافت وساطت صورت بگیرد؟ از نگاه استاد دلیل تمام چنین درخواست‌هایی را در این موضوع می‌توان یافت که پیامبر و ائمه، موجودات زنده و مرزوق هستند و مراتب قرب را با قدم عبودیت پیموده‌اند و بهتر از ما می‌توانند مراتب تذلل و عبودیت را انجام دهند به همین جهت از ما مقرب‌ترند و شایسته است از آنان برای طی مسیر طلب کمک و وساطت کرد.

البته باید اضافه کرد که از نظر شهید مطهری جهان‌بینی اسلامی ماهیت «از اویی» دارد. (یعنی جهان هر چه دارد از خداوند است) همان طور که تمام معجزات به دست پیامبران صورت می‌گیرد، ولی همواره در کنار آن کلمه «بِاذْنِهِ» اضافه می‌شود تا مبادا ماهیت «از اویی» از میان برود و انبیا مستقل از خدا تصور شوند، درخواست ما نیز از ائمه در همین ساختار فکری جای می‌گیرد.

(مجموعه آثار استاد شهید مطهری، ج ‏2، ص: 132)

درخواست وساطت از امام پیش از هر چیز با این دو پیش‌فرض صورت می‌گیرد که هم موجودیت امام و هم اعتقاد به موثریت امام، ماهیت «از اویی» دارد. انبیا و اولیا، راه‌های خدا هستند، همان طور که در زیارت جامعه کبیره می‌خوانیم: انْتُمُ السَّبیلُ الْاعْظَمُ وَ الصِّراطُ الْاقْوَمُ‏ و البته ایشان نشانه‌های سیر به سوی خدا نیز هستند. بنا بر نظر شهید مطهری: توجه به هر موجود ـ اعم از توجه ظاهری و معنوی ـ هرگاه به صورت توجه به یک راه برای رفتن به سوی حق باشد و نه یک مقصد، توجه به خداست. در هر حرکت و مسیر، توجه به راه از آن جهت که راه است و توجه به علامت‌ها و فلش‌ها و نشانه‏های راه برای گم نشدن و دور نیفتادن از مقصد از آن جهت که اینها علامت‌ها و نشانه‏ها و فلش‌هایی هستند برای «به سوی مقصد بودن» و «به سوی مقصد رفتن».

(مجموعه آثار استاد شهید مطهری، ج ‏2، ص: 133)

منابع براساس نرم‌افزار مجموعه آثار استاد شهید مرتضی مطهری از مرکز نرم‌افزار نور است.