یک مجله تصویری در ​60 دقیقه

برنامه کارنامه نه به دلیل ضعف ساختاری بلکه به دلیل پاره‌ای مسائل نتوانسته به یک برنامه جامع تلویزیونی درباره کتاب و نشر بدل شود.

کارنامه از تولد تاکنون

طرح برنامه ​کارنامه​ سال‌ها پیش البته به صورت جامع‌تر و کامل‌تر از سوی شهاب‌الدین عباسی به شبکه چهار پیشنهاد شد و براساس آن برنامه کتاب چهار شکل گرفت که چند سال ادامه داشت. از حدود 1.5 سال پیش برنامه کارنامه جای برنامه کتاب 4 را گرفته و با بخش‌های مختلفی مانند دیباچه، کوچه کتاب، عیار و فانوس دوشنبه‌ها ساعت 21 از شبکه چهار به نمایش درمی‌آید. شهاب‌الدین عباسی، سردبیری این برنامه را به عهده دارد و محمد رحیمی تهیه‌کننده آن است که محتوا و فرم این برنامه را تدارک می‌بینند.

عباسی درباره این برنامه و ساختار آن توضیح می‌دهد: وقتی تقریبا هشت یا 9 سال پیش طرح برنامه را ارائه کردم، به امکانی برای پرداختن به همه مسائل مرتبط با کتاب فکر می‌کردم. برنامه‌ای که شامل مصاحبه با اهالی قلم، اخبار صنعت نشر و بازار کتاب، نقد و معرفی کتاب و بسیاری موارد دیگر در این حوزه باشد. آن زمان طرح با همه ابعادش تصویب نشد و بخشی از آن مورد توجه مدیران شبکه قرار گرفت که در قالب برنامه کتاب چهار و الان در برنامه کارنامه می‌بینیم البته با این تفاوت که در برنامه کارنامه محور اصلی، نقد و تحلیل برنامه است.

کارنامه‌ای برای فرهنگ

برنامه‌های کتاب‌محور اصولا به فرهنگسازی توجه دارند و کارنامه با رویکرد منتقدانه‌اش از جدی‌ترین برنامه‌های فرهنگی تلویزیون محسوب می‌شود.

محمد رحیمی درباره اهداف این برنامه می‌گوید: سعی و تلاش ما این است که مردم کتاب را یکی از ابزارهای زندگی خود فرض کرده و در هر کاری از کتاب استفاده کنند؛ مثلا اگر یک خانم خانه‌دار قصد دارد غذایی بپزد به کتاب آشپزی مراجعه کند یا اگر کسی می‌خواهد در خانه‌اش دستگاهی را تعمیر کند از کتاب به‌عنوان راهنما بهره بگیرد. اگر یک معلم، مادر یا پدر وقتی فرزندش کلمه‌ای از او می‌پرسد، از روی فرهنگ لغات به فرزندش جواب بدهد که هم بتواند پاسخ آن را بدرستی بدهد که هم ارتباطش را با کتاب قوی‌تر کند، هم کاربردی بودن کتاب را نشان بدهد، هم در کنار یک کلمه بتواند ده کلمه مترادف دیگر نیز به او آموزش بدهد. سعی و تلاش ما این است که کتاب را به‌عنوان ابزار روزمره زندگی جابیندازیم. این تهیه‌کننده تاکید می‌کند: هدف ما در این برنامه علاوه بر تشویق و ترغیب تماشاگران، ارائه اطلاعاتی است که علاقه‌مندان کتاب بتوانند با چشم باز و با آگاهی از مولفه‌های خاصی که در مورد خرید کتاب اهمیت دارد، دست به انتخاب بزنند؛ مولفه‌هایی مثل طرح جلد، گرافیک، صفحه‌آرایی و البته محتوا.

عباسی، سردبیر این برنامه ضمن تائید اشارات رحیمی تاکید می‌کند: هر کسی باید بتواند نگرش اخلاقی، دینی، فرهنگی و اخلاقیاش را تقویت کند و کتاب در این باره بهترین راهنماست. مخاطب کتاب، بخصوص کودکان، با مطالعه کتاب و غوطه‌ور شدن در دنیای کتاب می‌تواند به تعمیق و گسترش سطح روابط اجتماعی‌ و بلندپروازی‌های درست دست پیدا کند. اگر هدف ما گسترش فرهنگ و دیانت است پس باید کتاب را اصل و در اولویت قرار دهیم امیدواریم برنامه کارنامه بتواند به اهدافش عمل کند و در این زمینه بیش از هر کس به همراهی اهالی نشر و قلم امیدواریم.

یک مجله تصویری برای کتاب

برنامه کارنامه با توجه به بخش‌های متنوعی که دارد، می‌تواند یک مجله تصویری درباره کتاب لقب بگیرد که از زوایای مختلف، کتاب و صنعت نشر را مورد بررسی قرار می‌دهد و از همین رو این برنامه می‌تواند مخاطب متنوعی داشته باشد. رحیمی درباره مخاطبان این برنامه می‌گوید: با توجه به تعریف شبکه چهار، مخاطب این شبکه و به تبع آن مخاطب ما خاص است. در این برنامه همه قسمت‌ها برای مخاطب خاص تعریف می‌شود و حتی اگر به سراغ کتاب‌های عامه پسند هم برویم نقد آن کتاب مد نظر ماست که مساله‌ای علمی و تخصصی است و مخاطب خاص دارد.

از آنجا که برنامه کارنامه یکی از مهم‌ترین برنامه‌ها در حوزه کتاب محسوب می‌شود، طبیعی است​ علاوه بر مخاطب خاص به مخاطبان عمومی تلویزیون هم توجه داشته باشد و به آنها نیز در انتخاب کتاب یا شیوه مواجهه با آثار مکتوب کمک کند.

رحیمی می‌گوید: ما باید معرفی کتاب‌های عام‌تر را نیز در برنامه بگنجانیم چون برنامه‌های زیادی در تلویزیون وجود ندارد که به مخاطبان، کتاب‌های مناسب را معرفی کنند. در واقع مجبوریم مخاطب عام را هم راضی نگه داریم و معمولا این کار را در بخش‌هایی که برای برنامه تعریف شده انجام می‌دهیم. مثلا برنامه « فانوس» را داریم و کتاب‌های مورد علاقه مخاطبان را به آنها معرفی می‌کنیم.

عباسی به‌عنوان سردبیر درباره تنوع این برنامه و ارائه بخش‌های متنوع در یک برنامه کتاب‌محور می‌گوید: یک برنامه نقد تلویزیونی درباره کتاب نیاز به بخش‌های متنوع دارد؛ از گزارش‌های متنوع و معرفی کتاب تا جنبه‌های بصری، گرافیک تلویزیونی و زیبایی‌شناسی‌هایی که به جذابیت یک برنامه کمک می‌کند.

این مترجم تاکید می‌کند: ممکن است یک استاد طراز اول دانشگاه در یک شرایط خاصی از شبانه روز اصلا میلی به دیدن برنامه تخصصی نداشته باشد. ایجاد یک مجله تصویری به نوعی مراعات جنبه روانی مخاطب است و نه تنها به نیازهای جمع گسترده‌ای از مخاطبان پاسخ می‌دهد، بلکه پاسخگوی نیازهای گسترده‌ای از یک مخاطب است. مخاطب شاید نخواهد 60 دقیقه گفت‌وگوی دو نفر را ببیند.

عباسی تاکید می‌کند : برنامه کارنامه گسیختگی ندارد اما تنوع دارد. برنامه کارنامه یک مجله تصویری محسوب می‌شود اما با کمبود زمان مواجه است. این برنامه در 60 دقیقه باید بتواند کتاب‌های تازه را به مخاطبان معرفی مسائل حوزه نشر را تحلیل و برخی آثار را با حضور مولف یا مترجم نقد و بررسی کند.

رحیمی در این باره می‌گوید: بخش فانوس بیش از ده دقیقه از زمان خود را به معرفی کتاب اختصاص می‌دهد و این در حالی است که ما کتاب‌ها را بسیار کوتاه و موجز معرفی می‌کنیم. در سری گذشته سعی می‌کردیم کتاب‌ها را براساس موضوعاتشان در بسته‌های مشخصی معرفی کنیم، اما آن‌قدر تعداد موضوعات و دسته‌های موضوعی زیاد است که اگر قرار باشد صرفا یک دقیقه را به معرفی یک کتاب اختصاص بدهیم، زمان زیادی از برنامه را می‌گیرد.

جای خالی نقد و منتقد

با وجود بخش‌های متنوع در برنامه کارنامه، نقد و بررسی کتاب و مسائل نشر مهم‌ترین بخش این برنامه محسوب می‌شود. در سری قبل برنامه کارنامه علاوه بر مجری، یک منتقد همراه صاحب اثر یا نماینده یکی از نهادهای مرتبط با نشر در برنامه حضور داشت، اما در سری جدید حضور منتقدان در برنامه کمتر شده است. به نظر می‌رسد برنامه کارنامه در جلب نظر منتقدان برای حضور در برنامه چندان موفق نبوده است. رحیمی در این‌باره می‌گوید: متاسفانه نقد در کشورمان هنوز به جایگاه واقعی خود دست پیدا نکرده است. معمولا نه نویسندگان تمایل چندانی برای حضور در برنامه دارند و نه منتقدان. به خاطر دوستی‌ها و معذوریت‌هایی که بین اهالی قلم وجود دارد کمتر منتقدی حاضر می‌شود در یک برنامه تلویزیونی اثر یک نویسنده را نقد کند. در سری جدید برنامه نقدها از سوی مجری‌کارشناس برنامه انجام می‌شود.

شهاب‌الدین عباسی که سردبیری برنامه را برعهده دارد، سال‌هاست به عنوان مترجم در حوزه کتاب فعالیت می‌کند. وی درباره مشکلاتی که باعث شده این برنامه نتواند به عنوان یک برنامه جامع درباره کتاب در تلویزیون مطرح شود، می‌گوید: در سنت اسلامی ما مناظره وجود داشته، اما نقد و مناظره هم به لحاظ تاریخی هم در وضع موجود، خارج از چارچوب‌های دقیق علمی است و به‌عنوان یک فن پیگیری نمی‌شود. امیدوار بودیم مباحث کارنامه جنبه‌های علمی آکادمیک داشته باشد نه صرفا برای خواص، بلکه اصول نقد در آنها رعایت شود، اما مشکلات متعددی داریم. علاوه بر مشکلاتی که درباره نقد در جامعه وجود دارد، برنامه ما هم زمان کوتاهی دارد. ما باید در 60 دقیقه بخش‌های متنوعی به مخاطب ارائه کنیم و این مساله تا حدودی فضای نقد دقیق را تنگ می‌کند. سردبیر کارنامه نیز به دیدگاه منتقدان و نویسندگان درباره نقد کتاب اشاره می‌کند و می‌گوید: متاسفانه برخی​ نویسندگان و اهالی قلم از نقد استقبال نمی‌کنند؛ شاید به این دلیل که نقد به نوعی ستیز با اثر محسوب می‌شود و در نتیجه مثل برخی محافل علمی و ادبی در دیگر کشورها نیست که صاحب اثر، آن را می‌فرستد تا مورد نقد قرار بگیرد.

به اعتقاد این مترجم، جریان نقد کتاب می‌تواند آن کتاب را عمومی ‌کند و مورد توجه قرار ‌دهد. اگر گروه‌های منتقد، کتابی را مورد توجه قرار ندهند، کتاب با دشواری‌هایی روبه‌روست و باید بی‌واسطه با مخاطبان عام کارش را پیش ببرد، اما اگر منتقد حرفه‌ای داشته باشیم و گروه‌های مخاطب تقویت شوند، حتما بازار کتاب رونق زیادی خواهد گرفت.

عباسی توضیح می‌دهد: عده‌ای معتقدند ما منتقدان خوب و زیادی داریم و برخی معتقدند کسانی که نقد کتاب می‌کنند، منتقد نیستند یا اساسا نقد در ایران نقد نیست، بلکه یا مرور کتاب است یا خرده‌گیری و عیب‌جویی از آن. در هر صورت کارنامه هم ممکن است نقد به معنای دقیق و آکادمیک نداشته باشد که به این موضوع زنده بودن برنامه، محدودیت زمانی و اقتضائات دوربین هم مرتبط است.

تخصص‌های متنوع برای یک برنامه

پرداختن به کتاب نیازمند مجموعه‌ گسترده‌ای از تخصص‌هاست، زیرا کتاب‌ها به حوزه‌های متنوعی می‌پردازند؛ حوزه‌های عمومی و تخصصی مانند تاریخ، جغرافیا، ادبیات و رمان، هنر، فلسفه، علمی و فناوری. ساخت یک برنامه درباره کتاب نیازمند نیروهای متعددی با تخصص‌های متنوع است.

سردبیر برنامه کارنامه در این باره می‌گوید: این برنامه ممکن است یک کتاب تاریخی را نقد و بررسی کند یا یک کتاب در حوزه قرآن‌پژوهی یا در مورد فلسفه، فرهنگ‌نامه‌ها، دائره‌المعارف‌نویسی و... که در هر کدام از این موارد باید از نیروهای متخصص کمک بگیریم یا برای بررسی مسائل متعدد حوزه نشر مثل بررسی دستفروشی کتاب یا کپی‌رایت نیز به نیروهایی نیاز داریم که هم تخصص داشته باشند و هم وقت کافی که بتوانند پژوهش کنند و اطلاعات لازم را جمع‌آوری کنند، اما تنگناهای مالی دستمان را بسته است و گاه با استفاده از روزنامه‌ها، سایت‌ها، رسانه‌های مختلف مجازی، مجلات تخصصی حوزه کتاب و حتی با کتابگردی در کتابفروشی‌ها یا کتابخانه‌ها کمی جبران‌مافات می‌کنیم. خوشبختانه پخش این برنامه توجه اهالی کتاب را به خود جلب کرده و گاهی ناشر، نویسنده و مترجم چاپ آثارشان را به اطلاع برنامه می‌رسانند یا حتی متقاضی شرکت در برنامه هستند. عباسی ضمن اعتراف به این نکته که برنامه کارنامه با ایده‌آلش تفاوت‌های بسیار دارد، می‌گوید: اگر به لحاظ مالی در مضیقه نبودیم، می‌توانستیم بخش‌های مفصل‌تری از برنامه را به گفت‌وگو با نویسندگان، مترجمان، مصححان، مسئولان دولتی، ناشران و همه کسانی که درگیر کار کتاب هستند اختصاص بدهیم و نشست‌های نقد و بررسی و مراسم رسمی مانند کتاب سال و کتاب فصل را در برنامه منعکس کنیم، اما متاسفانه به‌دلیل کمبود منابع مالی، گزارش‌ها محدود شده است. با همه اینها در شرایط موجود کارنامه سعی می‌کند از کمیت کارش نکاهد و پیش برود. خوشبختانه استقبال هم خیلی بد نیست. مردم می‌بینند و ناشران و نویسندگان هم در مجموع راضی هستند، گرچه خودمان دوست داریم برنامه خیلی بهتر از اینها باشد.

جای خالی برنامه‌های کتاب‌محور

برنامه‌های متعددی در تلویزیون به کتاب می‌پردازند اما گستردگی مسائل مرتبط با حوزه کتاب و کم‌بودن تعداد این برنامه‌ها باعث می‌شود کارنامه بخش اعظمی از وظایف تلویزیون درباره کتاب را بر دوش بکشد.

رحیمی معتقد است: اگر برنامه‌های دیگری بخصوص در شبکه‌های عمومی‌تر تولید شوند و حوزه‌های عام‌تر را پوشش بدهند، شاید شبکه چهار بتواند این برنامه را تخصصی‌تر کند و بخش نقد آن را تقویت کند.

وی درباره لزوم تولید برنامه‌های عمومی‌تر درباره کتاب معتقد است: شاید بیش از آن‌که به برنامه‌های متعدد در حوزه کتاب نیاز داشته باشیم، لازم است در همه برنامه‌های تلویزیونی، کتاب مورد توجه قرار بگیرد؛ مثلا کتاب می‌تواند هم برای نگارش فیلمنامه‌های تلویزیونی مورد استفاده قرار بگیرد و در تیتراژ سریال‌ها ذکر شود که این اثر براساس یک کتاب ساخته شده و هم می‌تواند در فیلم و سریال حضور فیزیکی داشته باشد. در بسیاری از فیلم‌ها و سریال‌های ایرانی خانه‌های شیک و زیبایی می‌بینیم که دکوراسیون مجهزی دارند، اما دریغ از این‌که در این خانه‌ها یک کتابخانه وجود داشته باشد و یکی از شخصیت‌ها کتاب دستش بگیرد.

آذر مهاجر / گروه رادیو و تلویزیون