شرق در بزنگاهی تاریخی

یکی دیگر از مواجهه‌های تاریخی شرق و غرب، جنگ‌های صلیبی است؛ جنگ‌هایی که حدود دویست سال ـ و براساس برخی دیدگاه‌ها بسیار بیش از این ـ ادامه یافت. این جنگ‌ها به دستور پاپ برای پس گرفتن نواحی ای از اروپا که به دست غیرمسیحیان ـ بویژه مسلمانان ـ افتاده بود، آغاز شد.

این جنگ‌ها قربانیان بسیاری گرفت و جدال بسیار خونینی بین شرق و غرب بود اما همین جدال خونین نیز به تعامل‌های فرهنگی جالب و تاثیرگذاری انجامید. بسیاری از جنگجویان مسیحی پس از بازگشت به اروپا از شیوه لباس پوشیدن مسلمانان تقلید کردند. حتی براساس برخی اسناد، آنها از حیث بهداشتی در آن زمان بسیار عقب‌مانده‌تر از مسلمانان بودند و سربازانی که بین مسلمانان زیسته بودند، عادت مرتب به حمام رفتن را از مسلمانان آموختند و به سرزمین‌های خود نیز منتقل کردند. در آن زمان مسلمانان موهای خود را بلند می‌کردند و این خلاف عادت جنگجویان صلیبی بود ولی این رسم نیز به آنها منتقل شد و سربازان مسیحی با موهای بلند به اروپا بازگشتند و این مدل آرایش را نیز در اروپا مرسوم کردند.

همچنین بسیاری از علوم مرسوم در سرزمین‌های اسلامی در انتهای جنگ‌های صلیبی به اروپا انتقال یافت. براساس برخی منابع، علومی مثل نجوم، فیزیک نور و ریاضیات در غرب در این دوره از علوم اسلامی تاثیر پذیرفت، اما گویا بحث تاثیر علمی جهان اسلام بر غرب در این دوره بسیار عظیم‌تر از این است، چرا که هر چند در جنگ صلیبی اول، برخی کتابخانه‌های مسلمانان را مسیحیان سوزاندند، ولی در جنگ صلیبی دوم، این کتاب‌ها را سربازان مسیحی جمع‌آوری و به اروپا منتقل کردند. مواجهه شرق و غرب پس از توسعه اقتصادی و صنعتی غرب به اوج خود رسید. غرب صنعتی برای استفاده از معادن و چاه‌های نفت خاورمیانه به کشورهای این ناحیه چشم طمع داشت و همچنین با انتقال کارخانه‌های صنعتی به این ناحیه توانست از نیروی کار ارزان بهره‌مند شود. این وضع با ظهور جنبش‌های ضداستعماری رو به ضعف نهاد اما حیات صنعتی‌ای که غرب پایه‌گذار آن بود امروز نیاز جدیدی را در ارتباط شرق و غرب طلب می‌کند. امروز به جای شرکت‌های ملی غربی، شرکت‌های چند ملیتی، بازارهای جهانی را به تصرف خود در آورده‌اند. در واقع فرآیند سرمایه‌داری و صنعتی شدن غربی امروز به انحلال مرزهای شرق و غرب انجامیده است.

صنعتی شدن و سرمایه‌داری امروز از تعریف خود به عنوان یک هویت غربی صرف نظر کرده و به جای آن خود را فراملی و فرامنطقه‌ای می‌خواند. شرکت‌های صنعتی بزرگ دنیا از شرقی‌ترین ـ مثل شرکت‌های ژاپنی و کره‌ای ـ تا غربیترین آنها در تعامل با هم قرار دارند. گاه امتیاز تولید را به یکدیگر می‌فروشند و گاه با کمک هم به تولید یک کالا مشغول می‌شوند، اما همچنان رقابت بین این شرکت‌ها در تصرف بازار بر جای خود باقی است.

امروز مواجهه شرق و غرب به کمرنگ شدن مرزهای سیاسی و اقتصادی شرق و غرب منجر شده است اما مرزهای فرهنگی همچنان وجود دارد و حتی پررنگ‌تر شده است. گرایش ملل شرقی به پایبندی به عناصری از فرهنگ بومی، رو به افزایش است. این گرایش‌ها را می‌توان میان مسلمانان، بوداییان و سایر فرهنگ‌ها مشاهده کرد. از سوی دیگر برخی از این فرهنگ‌ها نه‌تنها در میان ملل خود، بلکه در میان ملل غربی نیز با استقبال مواجه می‌شود. آمارها نشان‌دهنده افزایش استقبال از اسلام در میان غربیان است. همچنین عرفان‌های شرقی از سوی برخی ملل غربی داروی خوبی در برابر فلسفه‌های پوچ‌انگار غربی است. این موارد برخی محققان علوم انسانی را به این نتیجه گیری سوق می‌دهد که امروزه همان گونه که سرمایه‌داری صنعتی به شکل جدید و معاصرش، خود را به عنوان یک اقتصاد فرامنطقه‌ای به جهانیان تحمیل کرده است، فرهنگ‌ها نیز مرزهای سیاسی را درنوردیده‌اند و برخی فرهنگ‌ها کارایی‌ و پتانسیل مخفی خود را در این وضع، به بهترین نحو آشکار کرده‌اند.

فرهنگ اسلامی در این میان، حضور بسیار موفقی از خود ارائه کرده است. با وجود برخی دشمنی‌های عالمانه ـ از سوی سردمداران فرهنگ غربی ـ و دوستی‌های جاهلانه ـ از سوی برخی مدعیان دروغین فرهنگ اسلامی، همچون طالبان و القاعده ـ و تبلیغات منفی قوی که این دو دسته علیه فرهنگ اسلامی ایجاد می‌کنند، فرهنگ اسلامی امروزه خود را به عنوان یک سبک و مدل بینش کارآمد و جذاب به جهان و زندگی معرفی کرده است. در این وضع، مسلمانان می‌توانند به بهترین شکل از ابزارهای ارتباط جمعی برای معرفی اسلام راستین استفاده کنند، اما لازمه این فرصت‌شناسی، عالم بودن و تحقیق درباره اسلام و فرهنگ راستین اسلامی و صبر و شکیبایی در انتقال پیام‌های اسلام و پرهیز از برخوردهای خشن در برابر واکنش‌های جاهلانه نسبت به اسلام است، چرا که دشمنان این فرهنگ از این برخوردها در معرفی چهره‌ای نادرست از فرهنگ اسلامی بهترین استفاده را می‌برند.