دود دست دوم آش نخورده و دهان سوخته

از هر ده مورد مرگ بزرگسالان در سراسر جهان یکی به دلیل استعمال دخانیات است؛ بدتر این‌که امکان پیشگیری از این عامل بسیار ساده‌تر از سایر عوامل مرگ و میر جهانی است. مطابق آمارهای سازمان جهانی بهداشت، اپیدمی جهانی استعمال دخانیات سالانه نزدیک به شش میلیون نفر را به کام مرگ می‌کشد و متاسفانه 600 هزار نفر از این افراد، یعنی حدود 10 درصد آنها، سیگاری نیستند بلکه در معرض استنشاق دود دخانیات یا به اصطلاح دود دست دوم، سیگاری‌ها قرار دارند. اگر جامعه جهانی دست روی دست بگذارد و اقدام موثری انجام ندهد، پیش‌بینی می‌شود این اپیدمی هولناک در سال 2030 سالانه بیش از هشت میلیون نفر را به کام مرگ بکشاند. بیش از 80 درصد این مرگ و میرهای قابل پیشگیری در کشورهای کم‌درآمد یا با درآمد متوسط رخ خواهد داد.

ممنوعیت تبلیغات

آمارهای رسمی مورد استناد سازمان جهانی بهداشت نشان می‌دهد ممنوعیت تبلیغات و حمایت مالی از دخانیات یکی از ارزان‌ترین و موثرترین راه‌ها برای کاهش تقاضا و مصرف تمام محصولات حاوی توتون و تنباکو بوده و از این رو «سودمندانه‌ترین معامله» برای مهار این هیولای آدم‌خوار است. با این حال، اکثر کشورهای جهان فاقد قوانین ممنوعیت فراگیر در زمینه استعمال دخانیات هستند و مطابق گزارش‌ سازمان بهداشت جهانی در سال 2010 میلادی، تنها 6 درصد از جمعیت جهان به طور کامل از هجوم تبلیغات و حمایت‌های مالی صنایع دخانیات در امان بوده‌اند. به همین دلیل و نیز با توجه به روند رو به رشد معضلات ناشی از دود توتون و تنباکو، سازمان جهانی بهداشت امسال، شعار «ممنوعیت تبلیغات، ترویج و حمایت مالی از دخانیات» را برای روز جهانی بدون دخانیات انتخاب کرده و هدف نهایی خود را در این زمینه مشارکت در محافظت از نسل‌های حاضر و آینده، نه تنها در برابر نتایج ویرانگر بر سلامت عموم جمعیت جهان، بلکه در برابر تازیانه‌های اقتصادی، زیست‌محیطی و اجتماعی دخانیات و استنشاق دود دست دوم عنوان کرده است.

معضل دود دست دوم

دود دست دوم از سوی نهادهای رسمی مرتبط با سلامت عمومی در آمریکا در دسته عوامل سرطان‌زا قرار دارد. به طور کلی دود توتون و تنباکو بیش از 7000 ترکیب شیمیایی در خود دارد. بیش از 250 مورد از این ترکیبات زیان‌بار و مخرب به ‌شمار می‌روند و دست‌کم 69 مورد از آنها عامل بروز سرطان هستند. براساس بررسی‌های فراوان علمی، دود دست دوم با سرطان ریه مرتبط است. همچنین شواهدی در دست است که نشان می‌دهد احتمالا این دود با سرطان خون و مغز استخوان دوران کودکی (لوسمی) و سرطان‌های حنجره، حلق، مغز، مثانه، رکتوم، معده و سینه در بزرگسالی ارتباط دارد.

آژانس بین‌المللی پژوهش‌های سرطان (IARC) سال 2009 گزارش داده است والدینی که پیش و حین بارداری به استعمال دخانیات مبادرت می‌ورزند بیشتر احتمال دارد که صاحب فرزند مبتلا به بیماری «هپاتوبلاسما» شوند. این بیماری که نوعی سرطان نادر در میان کودکان است حتی ممکن است هنگامی که جنین هنوز در رحم قرار دارد نیز آغاز شود. این خطر در والدینی که فقط یکی از آنها به استعمال دخانیات می‌پردازد حدود دو برابر بیشتر از والدین غیرسیگاری است و متاسفانه اگر هم پدر و هم مادر به استعمال دخانیات بپردازند، خطر ابتلای کودکشان به «هپاتوبلاسما» حدود پنج برابر بیشتر خواهد شد.

دود و سرطان پستان

این‌که آیا دود دست دوم خطر ابتلا به سرطان پستان را نیز افزایش می‌دهد هنوز قطعی نشده و در حال بررسی است. هم دود مستقیم دخانیات و هم دود غیرمستقیم (یا همان دود دست دوم) حدود 20 نوع ماده شیمیایی در خود دارد که در غلظت‌های بالا، سبب بروز سرطان سینه در جانوران جونده، مانند موش خواهد شد. به علاوه امروزه علم پزشکی به ما می‌گوید در انسان‌ها، مواد شیمیایی موجود در دود توتون و تنباکو به بافت‌های پستان می‌رسد و حتی در شیر مادر نیز قابل ردیابی است.

یکی از دلایلی که هنوز ارتباط میان دود دست دوم و خطر ابتلا به سرطان سینه در انسان‌ به اثبات نرسیده این است که تا‌کنون خطر ابتلا به این سرطان در میان سیگاری‌های فعال رشد و افزایشی نشان نداده است. یکی از توضیحات احتمالی برای این مشاهده علمی آن است که دود توتون و تنباکو ممکن است در زمینه ابتلا به سرطان پستان اثرات متفاوتی بر افراد سیگاری و افراد در معرض دود دست دوم یا همان سیگاری‌های ناخواسته، داشته باشد و در هر دو گروه رفتار یکسانی از خود بروز ندهد. آژانس محافظت محیطی کالیفرنیا سال 2005 اعلام کرد شواهدی در دست است که نشان می‌دهد میان دود دست دوم و سرطان پستان در زنان جوان ارتباط زیادی مشاهده می‌شود. به عبارت دیگر دود دست دوم چنان عمل می‌کند که گویی عامل ابتلا به سرطان پستان در این گروه از زنان است. همچنین گزارش منتشر شده دیگری در آمریکا سال 2006 حاکی از آن است که شواهدی دال بر وجود نوعی ارتباط میان دود دست دوم و سرطان پستان در کار است هرچند هنوز کافی نیست و نیاز به بررسی‌های بیشتری دارد.

درست است که پژوهش‌ها همچنان ادامه دارد، اما خانم‌ها باید بدانند که همین احتمال ارتباط نه چندان قطعی باید دلیل دیگری باشد تا از دود غیرمستقیم توتون و تنباکو اجتناب کنند.

نتایجی که هر روز قوی‌تر می‌شود

نتایج پژوهش‌های متعدد و مجزایی که از سال 1964 (یعنی حدود نیم قرن پیش) از سوی برخی نهادهای رسمی در آمریکا منتشر شده و می‌شود موارد متعددی از ارتباط میان استعمال دخانیات و دود دست دوم از یک‌سو و تهدیدات سر راه سلامت را از سوی دیگر نشان می‌دهد. این پژوهش‌ها که روز به روز بر تعدادشان افزوده می‌شود، همگی این نظر را بشدت تائید می‌کنند که استعمال دخانیات و دود دست دوم سبب ابتلا به بیماری‌هایی می‌شود که می‌توان از بروزشان پیشگیری به عمل آورد. برخی مهم‌ترین یافته‌ها در این زمینه می‌گوید استنشاق دود دست دوم:

ـ سبب بروز بیماری در کودکان و بزرگسالان غیرسیگاری می‌شود.

ـ کودکان و بزرگسالان غیرسیگاری را به کام مرگ می‌کشد.

ـ هنگام بارداری احتمال سقط جنین، مرده‌زایی، کم‌وزنی هنگام تولد و مشکلات دیگر دوران بارداری و وضع حمل را افزایش می‌دهد.

ـ اطفال و کودکان را در معرض خطر فزاینده سندرم مرگ ناگهانی اطفال، عفونت‌های حاد تنفسی، عفونت‌های گوش و حملات شدید و مکرر آسم قرار خواهد داد.

ـ همیشه و به هر میزانی که باشد مخرب است و نباید تصور کنیم که میزان کم آن آسیبی به همراه نخواهد داشت.

ـ مستقیما بر قلب، رگ‌های خونی و گردش خون تاثیرات مخربی خواهد داشت و به مرور زمان می‌تواند سبب بروز بیماری‌های قلبی، سکته مغزی و حمله قلبی شود.

ـ سبب ابتلا به سرطان ریه حتی در افرادی خواهد شد که هرگز سیگار نکشیده و به هیچ وجه دخانیات استعمال نکرده‌اند. به علاوه حتی استنشاق مختصر این دود می‌تواند از طریق سرعت بخشیدن به فرآیند پیشروی سرطان به سلول‌ها آسیب برساند.

و البته علاوه بر این موارد:

ـ استعمال دخانیات والدین می‌تواند سبب خس‌خس سینه، سرفه، برونشیت و ذات‌الریه در فرزندان کم‌سن و سال شود و از سرعت طبیعی رشد ریه در فرزندان بکاهد.

ـ مواد شیمیایی موجود در دود توتون و تنباکو در افراد سیگاری به اسپرم آسیب می‌رساند و ممکن است از میزان باروری مردان بکاهد و نیز رشد جنین را با مشکل مواجه کند. پژوهش‌ها نشان می‌دهد دود دست دوم همین اثر مخرب را بر جانوران هم دارد؛ اما برای اثبات این مساله درباره انسان نیاز به بررسی‌های بیشتری هست.

به این ترتیب و از آنجا که مطابق آمار، کودکان بیشترین جمعیت سیگاری‌های ناخواسته را به خود اختصاص می‌دهند، تنها راه محافظت کامل از غیرسیگاری‌ها، بویژه کودکان، در برابر دود دست دوم، ممنوعیت و خودداری از استعمال دخانیات در محیط‌های بسته و فضاهای عمومی است.

برای اطلاع بیشتر در زمینه مضرات دود دست دوم می‌توانید به سایت www.cancer.org (وب‌سایت انجمن سرطان آمریکا) مراجعه کنید. بسیاری از اطلاعات نوشته در این مطلب از همین وب‌سایت استخراج شده است.

دود خواسته و دود ناخواسته

مضرات استعمال دخانیات خیلی زیاد است و نتایج پژوهش‌های علمی، بسیاری از آنها را تائید کرده است و بسیاری نیز در مرحله بررسی و پژوهش قرار دارند. از میان تمام این مضرات، در اینجا به بررسی جنبه‌ای می‌پردازیم که شاید در حوزه آگاهی‌های عمومی کمتر مورد توجه قرار گرفته است؛ هر چند از دیگر جنبه‌ها کم‌ نمی‌آورد دود دست دوم.

دود دست دوم که به «دود محیطی توتون و تنباکو» نیز مشهور است مخلوطی از دو نوع دود حاصل از استعمال دخانیات است:

دود مستقیم: دودی که از انتهای افروخته سیگار، پیپ، چپق، قلیان و مانند آنها بلند می‌شود

دود غیرمستقیم: دودی که به همراه بازدم فرد حین استعمال دخانیات وارد هوا می‌شود. برخلاف تصور رایج، این دو نوع دود یکسان نیستند و با یکدیگر تفاوت‌هایی دارند. دود مستقیم دخانیات مواد سرطان‌زای بیشتری دارد. به علاوه ذرات موجود در این دود ریزتر از ذرات موجود در دود غیرمستقیم است. این ذرات ریزتر موجود در دود مستقیم راه خود را به درون ریه و سلول‌های بدن بسیار راحت‌تر باز می‌کند.

اما داستان دود دست دوم کمی متفاوت است. هنگامی که افراد غیرسیگاری در معرض این دود قرار می‌گیرند به آنها «سیگاری‌های ناخواسته» یا «سیگاری‌های منفعل» می‌گویند. این افراد با استنشاق دود دست دوم، نیکوتین و مواد شیمیایی سمی را درست مانند سیگاری‌ها به درون بدن خود وارد می‌کنند. طبعا هر چه بیشتر دود دست دوم استنشاق کنید، میزان بیشتری از این مواد مخرب را وارد بدن خواهید کرد.

مسعود ایثاری