فجر ۴۲؛ جشن پیوند ادبیات و سینما

این مسأله از آنجا اهمیت پیدا می‌کندکه ما درسال‌های اخیر بارها به‌دلیل عدم توانایی یا ضعف در روایت درست وبهنگام حوادث، ضربه خورده‌ایم. با وجود منابع زیادی از اسناد، نوشته‌ها، خاطرات شفاهی وحتی داستان‌های نوشته شده از حوادث جذاب و قابل توجه درادبیات امروز، کم‌کاری درتبدیل این آثار به آثار تصویری، کم‌کاری فیلمسازان را نشان می‌دهد به‌خصوص این‌که در موارد زیادی بزرگان انقلاب و کشور درباره اقتباس از آثار ادبی، توصیه‌های روشنی داشته‌اند. به‌عنوان مثال، می‌توان به توصیه رهبر انقلاب به ساخت آثار سینمایی براساس کتاب مهاجر سرزمین آفتاب در تقریظی اشاره کرد که بر این کتاب نگاشتند یا توصیه شهید سلیمانی به ساخت فیلم ۲۳نفر براساس کتابی که در حوزه هنری منتشر شده بود. در جشنواره امسال فیلم‌های قابل‌توجهی حضور دارند که یا به‌صورت مستقیم اقتباسی از یک اثر مکتوب، چه داستان و چه گزارش مطبوعاتی یا نمایشنامه هستند یا اقتباسی از زندگی یک شخصیت واقعی در تاریخ معاصر است که این اقتباس‌ها هم درحقیقت اقتباس غیرمستقیم از آثار و نوشته‌ها درباره زندگی افرادند. سوالی که در اینجا به ذهن می‌رسد، این است که آیا امسال هم جشنواره تصمیم درست خود را در دوره‌های گذشته در اهدای سیمرغ بلورین بهترین فیلمنامه اقتباسی اجرایی خواهد کرد یا نه؟ تعداد آثار اقتباسی برخلاف دوره‌های قبل به کمیتی رسیده که می‌توان آنها را به‌شکلی ویژه و مجزا مورد توجه قرار داد. سیمرغ بلورین بهترین فیلمنامه اقتباسی، عملی‌ترین و بهترین تشویقی است که جشنواره فیلم فجر از روند رو به پیشرفت اقتباس در سینمای ایران می‌تواند انجام دهد و تصمیمی راهبردی برای سال‌های آینده جشنواره هم به حساب می‌آید. 
   
اقتباس‌های جشنواره چهل‌ودوم
یکی ازفیلم‌های امسال که به‌صورت مستقیم، اقتباسی از یک کتاب منتشر شده است، «آپاراتچی» به کارگردانی قربانعلی طاهرفر است که حسین‌تراب‌نژاد و احسان لطفیان، فیلمنامه آن را با برداشتی آزاد ازکتاب آپاراتچی نوشته دکترروح ا...رشیدی نوشته‌اند. این فیلم که به رویدادهای اوایل دهه۶۰ در شهر تبریز می‌پردازد در بخش نگاه نو جشنواره به نمایش درخواهد آمد. داستان کتاب و البته فیلم به دلبستگی‌های یک نقاش ساختمان عاشق سینما می‌پردازد که آرزو دارد نخستین فیلم سینمایی خود را کارگردانی کند. تورج الوند، فاطمه مسعودی‌فر و رضا‌ناجی در کنار بازیگرانی چون هومن برق‌نورد، بهنام تشکر، امید روحانی، وحید مبصری، امین گلستانه، حسین عابدینی، ولی فروتن و علیرضا استادی در این فیلم ایفای نقش کرده‌اند. فیلم دیگری هم در جشنواره امسال حضور دارد که براساس یک کتاب، ساخته شده است. این فیلم «باغ کیانوش» نام دارد و هم تجربه نخست کارگردان، یعنی رضا کشاورزحداد است. فیلم که درژانر جنگی ساخته شده از کتابی به همین نام نوشته علی اصغر عزتی پاک، اقتباس شده و کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان آن را منتشر کرده است. بار اصلی این فیلم به‌عهده بازیگران کودک و نوجوان است و البته شهرام حقیقت دوست و عباس جمشیدی‌فر هم در آن بازی می‌کنند. 
یکی دیگر از آثار مرتبط با سینمای دفاع‌مقدس که اقتباسی است، «دست ناپیدا» به کارگردانی، اقتباسی انسیه شاه‌حسینی تنها کارگردان زن این دوره از جشنواره است. این فیلم از کتاب «حوض خون» نوشته فاطمه‌سادات میرعالی که به روایت زنان اندیمشکی در بیمارستان شهید کلانتری این شهر به عنوان محل رخت‌شویی البسه رزمندگان می‌پردازد. معصومه بافنده، زهرا احمدخانی، اعظم‌السادات رضوی، حسین پولیده، زیبا عسگری، حدیث سعدی و ایمان بازفت از بازیگران این فیلمند.
همچنین فیلم «شور عاشقی»ساخته داریوش یاری با بازی مهدی زمین‌پرداز، پیام احمدی‌نیا، نادر فلاح، علیرضا استادی و سیامک صفری، داستانی برپایه مقتل‌های نوشته شده در باره حوادث عاشورا دارد. 
فیلم دیگری که به نوعی اقتباسی محسوب می‌شود، تازه‌ترین ساخته بهروز افخمی است که به گفته خود او آن را از روی تکه روزنامه و گزارش‌های روزنامه کیهان اقتباس کرده است. این فیلم «صبح اعدام» نام دارد و به صبح اعدام شهید طیب حاج رضایی می‌پردازد. مسعود شریف، ارسطو خوش رزم، داود فتحعلی‌بیگی، مهرداد نیکنام، پوریا منجزی، محسن آوری، کاوه دارابی و فریبا آذرشب بازیگران این فیلم سینمایی‌هستند.  درباره فیلم «بهشت تبهکاران» ساخته مسعود جعفری جوزانی هم گفته شده است که اقتباسی از کتاب «آخرین عشق شاهزاده» است.البته این فیلم هم روایتی است از حوادث تاریخ معاصر ایران که با محوریت ملی شدن صنعت نفت ساخته شده است. امیرحسین آرمان، لادن مستوفی، سحر جعفری جوزانی، پژمان بازغی، حمید گودرزی، رضا شفیعی جم، حسام منظور، بهنام تشکر، هومن برق‌نورد، فرهاد قائمیان، فخرالدین صدیق‌شریف، رضا یزدانی، فریبا متخصص و اسماعیل خلج از بازیگران این فیلم هستند.
   
اقتباس از زندگی شخصیت‌های معاصر
در جشنواره امسال همچنین تعدادی فیلم حضور دارند که بر اساس رویدادهای زندگی شخصیت‌های واقعی ساخته شده و اقتباس زندگینامه‌ای محسوب می‌شوند. از این فیلم‌ها می‌توان به «آسمان غرب» به کارگردانی محمد عسگری و تهیه‌کنندگی حبیب‌ا... والی‌نژاد اشاره کرد که به بازگویی روایت زندگی شهید علی اکبر شیرودی می‌پردازد.در این فیلم میلاد کی‌مرام، امیر حسین آرمان، نادر فلاح، آرمین رحیمیان، کریم امینی، روح‌ا... زمانی، محمد رضا صولتی، پیام اینالوئی، احسان عباسی، صفر محمدی، احسان صاحب الزمانی و نسیم ادبی بازی کرده‌اند. زندگی یکی دیگر از شهدای انقلاب که در جشنواره امسال محور ساخت فیلم قرار گرفته است، «احمد» به کارگردانی امیرعباس ربیعی است که در آن به روایت تلاش‌های شهید احمد کاظمی در دوره زلزله بم پرداخته است. تینو صالحی، توماج دانش بهزادی، ساره رشیدی، مهیار شاپوری، عباس جلیل زاده، عماد درویشی، مریم ماهانی، تصنیف حسینی، علی صادقی، عرفان سروستانی و مینا شفیعی بازیگران این فیلم هستند.
دیگر فیلمی‌که براساس روایت‌های بازمانده اززندگی فرماندهان شهیدساخته شده است، به زندگی شهید مهدی زین‌الدین پرداخته است. این فیلم«مجنون»نام داردبه کارگردانی مهدی شاه‌محمدی‌که دراین فیلم سجاد بابایی نقش شهید‌مهدی زین‌الدین را ایفا‌می‌کند.
همچنین در فیلم «پرویزخان» ساخته علی ثقفی و با بازی سعید پورصمیمی، مریم سعادت، حمیدرضا پگاه و بهنام تشکر، زندگی پرویز دهداری، معلم اخلاق فوتبال دستمایه ساخت فیلم قرار گرفته است و کارگردان برای ساخت آن از پژوهش، مصاحبه و منابع خبری استفاده کرده است. «قلب رقه» به نویسندگی و کارگردانی خیرا... تقیانی پور با بازی فرهاد قائمیان، محمدرضا شریفی‌نیا، هدایت هاشمی، عبدالرضا نصاری، مصطفی ساسانی و شادی مختاری در این فیلم به ایفای نقش می‌پردازند و فرهاد قائمیان نقش یکی از مستشاران نظامی ایران در سوریه را ایفا می‌کند.
فیلم زندگینامه‌ای دیگری که امسال روی پرده جشنواره می‌رود، «معجزه پروین» نام دارد که به زندگی پروین اعتصامی، شاعر نامدار معاصر پرداخته است. محمدرضا ورزی کارگردان فیلم است و آزیتا حاجیان، محمدرضا شریفی‌نیا، مارال بنی‌آدم، حسین پاکدل، ملیکا شریفی‌نیا، سام نوری، فرزاد حسنی و رامین ناصرنصیر در این فیلم بازی می‌کنند. 
   
این قدم اول است
همچنان که گفتیم، جشنواره امسال از نظر کمیت آثار اقتباسی، یک جشنواره ویژه و رو به جلوست. درباره کیفیت این آثار و نحوه استفاده خلاقانه و هنرمندانه از آثار ادبی و منابع مکتوب هنوز زود است نظر بدهیم و باید فیلم‌ها را دید و آن‌گاه قضاوت کرد اما واقعیت این است که حتی با وجود تعداد قابل‌توجه آثار اقتباسی در جشنواره چهل‌ودوم فیلم فجر، هنوز مسیر اقتباس در هنر هفتم، پردست‌انداز است و میان تعداد آثار ارزشمند و دارای ظرفیت‌های دراماتیک چه در حوزه تاریخ شفاهی و چه در حوزه ادبیات داستانی با میزان استفاده و بهره‌مندی سینمای ایران از این آثار فاصله زیادی وجود دارد. به نظر می‌رسد جشنواره امسال را باید نقطه آغاز خوبی برای یک جریان جدی، پیگیر و درازدامنه دانست که به استفاده از آثار ادبی برای غنی‌تر کردن جریان روایت تاریخ معاصر منجر خواهد شد. در این زمینه همه دستگاه‌های مسئول فرهنگی کشور باید به میدان بیایند و ظرفیت تنها یکی دو دستگاه مانند صداوسیما و حوزه هنری، کافی نیست. به همین دلیل انتظار می‌رود نهادهای فرهنگی دیگری مانند سازمان فرهنگی هنری شهرداری تهران، کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان و بنیاد سینمایی فارابی، ظرفیت خود را برای سرمایه‌گذاری در تولید آثار ادبی و اقتباس افزایش دهند تا در سال آینده و سال‌های بعد هم شاهد این روند به جلو باشیم. 

این قصه قهرمان دارد
بخش مهمی ازروند روبه رشد احیای اقتباس در سال‌های اخیر به تصمیم مهمی برمی‌گردد که درحوزه هنری گرفته شد. حوزه هنری با درک اهمیت مسأله روایت و آگاهی ازظرفیت ادبی موجود اما معطل‌مانده در کشور سعی کرد جریان تولید فیلم براساس آثار ادبی را کلید بزند. البته در سال‌های قبل حوزه هنری، با سرمایه‌گذاری گسترده و قابل‌توجه در حوزه مستندنگاری و تاریخ شفاهی و تولید ده‌ها کتاب در این حوزه که هرکدام واجد ارزش‌های ادبی و تاریخی بسیار بودند، مسیر را برای جریان اقتباس باز کرده بود. با اتکا به این ظرفیت ایجادشده بود که سازمان سینمایی سوره با شعار «این قصه قهرمان دارد» وارد میدان شد و دور تازه‌ای از حمایت از تولیدات سینمایی را در دستورکار خود قرار داد. یکی از نخستین آثاری که از دل این جریان بیرون آمد، یک سریال موفق تلویزیونی به نام «سوران» بود که با اقتباس از کتاب «عصرهای کریسکان» نوشته کیانوش گلزار راغب تولید و مورد توجه مخاطبان رسانه‌ملی هم واقع شد.  سازمان سینمایی سوره همزمان در سرمایه‌گذاری جهت استفاده از آثار ادبی برای تولید فیلم سینمایی هم وارد شده است و امسال این سازمان شش اثر در جشنواره دارد که دو فیلم «آپاراتچی» و «باغ کیانوش» با اقتباس مستقیم از کتاب، یک فیلم «صبح اعدام» با اقتباس از یک گزارش مکتوب ژورنالیستی و دو فیلم «احمد» و «آسمان غرب» با اقتباس از کاراکترهای واقعی، به تولید رسیده‌اند. به نظر می‌رسد این تصمیم در حوزه هنری، خون تازه‌ای در جریان اقتباس وارد کرده است و برنامه‌ریزی‌های بلندمدت سازمان سینمایی سوره، افق‌های بعد از جشنواره را هم دیده است، چراکه هم‌اکنون این سازمان سریالی به نام «ماتی‌خان» را براساس مجموعه آثار تاریخ شفاهی انتشارات سوره مهر و فیلم «قرارگاه سری نصرت» درباره زندگی شهید علی هاشمی را در دست تولید دارد.