روسیه، متحد غیراستراتژیک ایران

وزرای خارجه روسیه و کشورهای عرب حاشیه خلیجفارس(عربستان، امارات، قطر، عمان، کویت و بحرین) بدون توجه به تمامیت ارضی ایران، در بند حاشیهای و البته تکراری بیانیه مشترک، بر پشتیبانی خود از همه تلاشهای صلحآمیز از جمله «ابتکار امارات و تلاشهای آن برای دستیابی به یک راهحل مسالمتآمیز برای مسأله جزایر سهگانه تنب بزرگ، تنب کوچک و ابوموسی از طریق مذاکرات دوجانبه یا دیوان بینالمللی دادگستری براساس مقررات حقوق بینالملل و منشور سازمان ملل متحد برای حلوفصل این مسأله مطابق با مشروعیت بینالمللی» تأکید کردند.» تصمیمی که با همراهی روسیه به رفتاری غیردیپلماتیک تعبیر شد و واکنشهای بسیاری در داخل و خارج به همراه داشت. درواقع روسیه برای منافع ملی خود بیانیه مشترک با اعضای شورای همکاری خلیجفارس و ادعا بر سر جزایر سهگانه را پذیرفت و حتی آن را امضا کرد. این رفتار روسیه بدون پاسخ نماند و در آخرین ساعات روز چهارشنبه سفیر این کشور احضار شد. حسین امیر عبداللهیان، وزیر خارجه هم در همین رابطه تأکید کرد که بر سر استقلال، حاکمیت و تمامیت ارضی ایران، با هیچ طرفی تعارف نداریم. به هرحال روابط ایران و روسیه در سالهای اخیر با فراز و نشیبهای زیادی همراه بوده است. برخی کارشناسان روابط ایران و روسیه را خوشبینانه یک اتحاد استراتژیک تعبیر میکنند. برخی هم معتقدند روسیه بهدنبال دشمنی با ایران است، در نتیجه نباید با این کشور همکاری کرد.با شروع جنگ در اوکراین و با وجود انتشار اخباری مبنی بر همراهی سیاسی ایران در تضعیف ناتو، تحلیلهایی مبنی بر شروع اتحاد ایران و روسیه منتشر شد: تحلیلهایی از این دست که همراهی نظامی ایران و روسیه را به اتحاد نظامی و استراتژیک دو کشور نسبت میداد. به همین دلیل هم حساسیت زیادی در میان مخاطب عمومی نسبت به روابط ایران و روسیه ایجاد شد و هرگاه تعارضی بهوجود میآید این سؤال تکرار میشود که چرا روسیه از منافع ایران حمایت نمیکند؟حالا در روزهای اخیر و با انتشار بیانیه روسیه و کشورهای عربی در مورد جزایر سهگانه، بار دیگر این پرسش در فضای عمومی پررنگ شده است. پس ماجرا چیست؟برخلاف رویه برخی افراد در توجیه مفاد این بیانیه، باید گفت نکات مطرح شده در آن کاملا متعارض با مواضع ایران است و به همین دلیل هم مورد اعتراض وزارت خارجه قرار گرفته است. البته، برخلاف بعضی جوسازیها، روسیه حاکمیت ایران بر جزایر سهگانه را رد نکرده اما موضعی را اتخاذ کرده که به نظرات امارات نزدیک است. چرا روسیه چنین مواضعی اتخاذ میکند؟ آیا روسیه واقعا متحد ایران محسوب میشود؟ آیا باید نسبت به روسیه موضعی خصمانه داشت؟دو یا چند کشور متحد در تعریف ساده کشورهایی هستند که برای اهداف امنیتی با یکدیگر همکاری میکنند. عبارت اهداف امنیتی روشن میکند که بسیاری از همکاریهای اقتصادی - هرچقدر هم که عمیق باشند - از شمول تعریف اتحاد خارج میشوند. مثلا چین و اتحادیه اروپا گرچه مراودات اقتصادی گستردهای دارند، متحد محسوب نمیشوند.از سوی دیگر چیزی که نوع رابطه ایران و روسیه را مشخص میکند، توجه به تفاوت دو اتحاد تاکتیکی و استراتژیک است. در اتحاد استراتژیک دو یا چند کشور توان نظامی، سیاسی و اقتصادی خود را تجمیع میکنند تا با خطر مشترک مقابله کنند. در این حالت دو کشور دارای منافع بلندمدت همسو و گرایشهای ارزشی و جهانبینی شبیه به هم در بیشتر مسائل هستند که این در مورد پیوند ایران و سوریه صدق میکند. به همین دلیل هم بهرغم تلاش تمام کشورهای منطقهای و غربی برای سقوط بشار اسد، ایران از حاکمیت سوریه دفاع کرد اما در نقطه مقابل و در اتحاد تاکتیکی، دو کشور، با هم همدلی حداکثری ندارند و صرفا برای دفع یک تهدید فوری به همکاری موقت دست میزنند. این نوع اتحادها بهخصوص در بازههایی از تاریخ که نظم بینالمللی در حال تغییر بوده بیشتر اتفاق میافتد. تعارض ایران و روسیه در قفقاز و حوزه فلسطین بنابراین اتحاد ایران و روسیه تاکتیکی است و هر دو کشور با تهدید روزافزون آمریکا مواجه بودهاند که سلطهگری خود را در سراسر جهان گسترش داده است. در نتیجه، برای دفع خطر آمریکا که تهدیدی برای هر دو کشور محسوب میشود، یک اتحاد تاکتیکی میان آنها ایجاد شده است. با این حال مواضع دو کشور در بیشتر مسائل بینالمللی شبیه نیست. ایران و روسیه گرچه در سوریه یا علیه ناتو همکاری میکنند، در حوزههای دیگری هم مانند قفقاز یا آسیای مرکزی تعارض و تفاوت نظر دارند. دو کشور همچنین در مورد مسأله فلسطین و مناسبات با اسرائیل اختلافات جدی دارند اما هیچکدام از این موارد همکاریهای دو کشور در منافع مشترک را زیرسؤال نمیبرد. حتی روسیه در کنار ایران یا کشورهای عربی هم ارتباطات خوبی دارد. به همین دلیل هم در برخی حوزهها با این کشورها اشتراک نظر دارد و در برخی حوزههای دیگر با آنها به تعارض بر میخورد. بنابراین، گرچه اتحاد تاکتیکی هم اتحاد خوانده میشود اما صرفا یک همکاری موقت برای هدف مشترک است؛ به همین دلیل هم نباید از آن به اتحاد به معنای مرسوم یاد کرد که به همدلی و اشتراک منافع در حوزههای مختلف تعبیر میشود. حالا قابل درک است چرا نباید از روسیه انتظار داشت تا همه مواضع ایران را از جمله در مورد جزایر سهگانه مورد تایید قرار دهد و این موضع در مورد چین هم متفاوت نیست.