جای خالی توجه به ناباروری در رقابت‌های انتخاباتی

خوشبختانه با ورود به‌موقع محققان و پزشكان كشور به حوزه تحقیقات درمان ناباروری و با اختلاف كمی نسبت به سایر كشورهای پیشرو، امروزه نه‌تنها درمان ناباروری در كشور رویا نیست، بلكه نام ایران به‌عنوان یكی از كشورهای برتر در حوزه درمان ناباروری در دهه‌های اخیر در مجامع علمی مطرح شده است.

با این‌حال برآوردهای كارشناسی حاكی از آن است كه نزدیك به 20درصد زوج‌های كشور با مسأله ناباروری در اشكال مختلف دست به گریبان هستند؛ موضوعی كه بی‌ارتباط با پایین آمدن نرخ تولد در كشور نیست.

این در حالی است كه متوسط این آمار در دنیا به اندازه 15درصد جمعیت كشورها را درگیر می‌كند. با توجه به افزایش میانگین سنی جمعیت و به‌صدا درآمدن زنگ خطر پیر شدن جمعیت كشور در سال‌های پیش رو، درمان مسأله ناباروری برای میلیون‌ها نفر به ابرچالش بزرگ اما قابل حلی تبدیل شده است.

موضوع مهمی كه این روزها به نظر می‌رسد در مناظرات انتخاباتی و اعلام برنامه‌های نامزدهای ریاست جمهوری باید هرچه بیشتر به آن پرداخته شود.

در حوزه درمان ناباروری، پژوهشگاه رویان، نامی آشنا و از اولین مراكز تحقیقاتی این حوزه در كشور است كه در چند دهه‌ گذشته به عنوان بزرگ‌ترین مركز درمان ناباروری كشور و منطقه، خدمات گسترده‌ای را در جهت درمان زوج‌ های نابارور كشور و حتی زوج‌هایی كه از سایر كشورها به امید درمان در این مركز به كشور ما آمده‌اند، ارائه كرده است. در گرماگرم رقابت‌های انتخاباتی در گفت‌وگو با دكتر احمد وثوق، یکی از بنیانگذاران و همین‌طور معاون درمان و خدمات تخصصی پژوهشگاه رویان، راهكارهای حل ابرچالش درمان ناباروری را در كشور جویا شده‌ایم.

در سال‌های پایانی دهه 60 و ابتدای دهه 70، نیاز جدی به توسعه درمان ناباروری در كشور احساس می‌شد و زوج‌ها باید برای درمان مشكل‌شان حتما به خارج از كشور سفر می‌كردند. همین عامل موجب شد موسسه رویان به‌عنوان زیرمجموعه‌ای از جهاد دانشگاهی به‌منظور تحقیقات و توسعه روش‌های درمانی ناباروری در كشور، فعالیت خود را آغاز كند.

معاون درمان و خدمات تخصصی پژوهشگاه رویان با اشاره به معكوس ‌شدن جریان سفر برای درمان ناباروری به جام‌جم می‌گوید: «طی سه دهه تلاش‌هایی كه در كشور صورت گرفت، به‌گونه‌ای در حوزه درمان ناباروری عمل كرده‌ایم كه مراكز درمان ناباروری كشور نه‌تنها قادر به تأمین نیاز درمانی زوج‌های داخل كشورند، بلكه این مراكز پذیرای زوج‌های نابارور از خارج از كشور نیز هستند؛ بخشی از آنها زوج‌های ایرانی ساكن خارج از كشور و بخشی زوج‌های خارجی از كشورهای مختلف اروپا، آمریكا، آفریقا و استرالیا هستند كه به‌دلیل درصد بالای موفقیت ما در روش‌های مختلف درمانی، برای درمان به ایران می‌آیند.»

دكتر احمد وثوق در ادامه می‌افزاید: «با وجود این در حال حاضر با توجه به بالارفتن سن جمعیت و افزایش سن ازدواج و فرزندآوری، توجه به تسهیل فرآیند درمان ناباروری، باید در اولویت‌های نظام سلامت كشور قرار بگیرد.»

ضرورت نگاه جامع به درمان ناباروری در كشور

گرچه درمان ناباروری در سال‌های اخیر پیشرفت‌های خوبی را شاهد بوده و تقریبا بیشتر زوج‌های نابارور امروز با روش‌های درمانی مختلف می‌توانند صاحب فرزند شوند، همچنان معضل ناباروری در كشور، معضلی جدی و رو به افزایش است. دكتر وثوق درخصوص نرخ ابتلا به ناباروری در كشور به جام‌جم می‌گوید: «متأسفانه مطالعه دقیق و جامع كشوری درخصوص نرخ شیوع ناباروری انجام نشده اسـت اما براساس آمارهایی كه از مراجعه زوج‌ها به مراكز درمان ناباروری داریم، حدود 10 میلیون نفر (پنج میلیون زوج) از مشكل ناباروری در كشور رنج می‌برند که براساس مشاهدات ما، درصد شیوع ناباروری در كشور كمی از میانگین جهانی شیوع ناباروری كه 15درصد جمعیت است، بالاتر بوده و احتمالا حدود 20درصد جمعیت كشور را درگیر كرده است. این موضوع بیانگر اهمیت توجه ویژه و بررسی فوری معضل درمان ناباروری به‌عنوان یكی از مشكلات جدی سلامت و جمعیت كشور است.»

به گفته معاون درمان و خدمات تخصصی پژوهشگاه رویان عوامل مختلفی در افزایش نرخ ناباروری دخیل‌ هستند كه از میان آنها بالارفتن سن ازدواج، بالارفتن زمان اقدام برای فرزندآوری، مشكلات اقتصادی، تغییر سبك زندگی و كیفیت سطح سلامت از مهم‌ترین عوامل تأثیرگذار در شكل‌گیری وضع كنونی است.

دكتر وثوق با اشاره به برنامه‌های فرزندآوری در كشور تصریح می‌كند: «در شرایط كنونی كه با معضل پیری جمعیت در سال‌های پیش‌رو مواجه هستیم، باید در كنار اقدامات گوناگون و برنامه‌های مختلفی كه در مجلس در حال بررسی است، به درمان ناباروری نیز نگاه ویژه‌تری اعمال شود. وقتی بتوانیم مشكل 20درصد زوج‌های كشور را برطرف كنیم، در واقع 20درصد امكان فرزندآوری را در كشور بالا برده‌ایم.»

وی درخصوص راهكار برون‌رفت از این مشكل به جام‌جم می‌گوید: «لازمه این كار برنامه‌ریزی كلان و بلندمدت در بخش‌های قانون‌گذاری و اجرایی كشور است. راه‌حل‌های مقطعی و اختصاص بودجه‌های موقت و جسته‌گریخته برای رفع این چالش، كارآمدی لازم را نخواهد داشت.»

افزایش درصد موفقیت درمان‌ناباروری از مسیر پوشش بیمه‌ای

معاون درمان و خدمات تخصصی پژوهشگاه رویان با اشاره به اهمیت تأمین مالی زوجین برای درمان معضل ناباروری خاطرنشان می‌كند: «یكی از اصلی‌ترین مواردی كه باید هرچه زودتر به آن توجه شود، قرارگیری هزینه درمان ناباروری در پوشش‌های درمانی و بیمه‌ای كشور است.»

دكتر وثوق می‌افزاید: «در حال حاضر بخشی از داروهای مورد استفاده در درمان ناباروری كه نمونه داخلی دارد، در پوشش بیمه‌ای وارد شده‌اند، اما متأسفانه خدمات تشخیصی برای زوجین و همین‌طور اصل فرآیند درمانی مورد استفاده برای درمان ناباروری پیشرفته، هیچ‌كدام تحت پوشش بیمه قرار ندارد؛ مگر در مورد برخی از بیمه‌های سازمانی كه پوشش بیمه‌ای منحصر به خودشان را دارند. در حالی كه درمان ناباروری عمل‌جراحی لوكس و غیرضروری نیست و باید آن را به چشم یكی از معضلات مهم كشور نگاه كرد.»

وی درخصوص روند رایج چرخه درمان ناباروری توضیح می‌دهد: «روند درمان ناباروری در هر زوج متفاوت است. معضل ناباروری ممكن است در برخی موارد با یك مشاوره ساده و آموزش‌های مورد نیاز به زوجین، بدون هیچ‌اقدام مداخله‌گری حل شود. در برخی موارد این مشكل با بررسی عفونت‌ها، سطح هورمون‌ها و تداخلات ساده دارویی برای رفع آنها برطرف می‌شود و شاید هزینه بالایی را به مراجعان تحمیل نكند. در برخی افراد باید از روش‌های ساده مانند شست‌وشوی اسپرم‌ها و تلقیح اسپرم‌های سالم و با كیفیت (روش آی‌یوآی) تا روش‌های درمانی پیچیده كه به لقاح آزمایشگاهی نیاز است، استفاده شود كه هزینه بالاتری خواهد داشت. به‌علاوه همه افراد در چرخه اول درمانی بارور نمی‌شوند و گاهی نیاز به تكرار درمان است كه این موضوع هزینه درمان را به رقم قابل‌توجهی برای یك خانواده افزایش می‌دهد.»

ضرورت بازنگری قوانین پوشش‌های درمانی در كشور

دكتر وثوق با اشاره به این كه بسیاری از كشورهای دنیا حداقل یك نوبت از چرخه درمانی زوجین را در پوشش بیمه‌ای قرار داده‌اند، تصریح می‌كند: «در بیشتر كشورها حداقل برای یك بار زوجین می‌توانند به‌صورت رایگان فرآیند درمان را طی كنند و اگر جواب نگرفتند، مجدد در نوبت درمان قرار خواهند گرفت. این در حالی است كه هزینه درمان ناباروری در كشور ما در مقایسه با سایر كشورها بسیار پایین‌تر است؛ در كشورهایی مانند آذربایجان و اوكراین درمان‌های ناباروری هزینه‌ای معادل 4000 تا 4500 دلار دارد، در حالی كه در كشور ما، در پیشرفته‌ترین روش‌های درمانی نیز هزینه كمتر از 10 میلیون تومان خواهد بود.»

وی درخصوص ضرورت بازنگری قوانین پوشش‌های درمانی در كشور می‌افزاید: «شاید برای شما جالب باشد كه اقدامات تشخیصی مانند آزمایش و سونوگرافی و... در صورتی كه در مراكز درمان ناباروری انجام نشود و ذكر نشود كه برای تشخیص ناباروری از سوی پزشك درخواست شده، تحت پوشش بیمه خواهد بود! اما اگر همین آزمایش‌ها یا سونوگرافی در یك مركز ناباروری انجام شود یا در نسخه ذكر شود كه برای بررسی ناباروری است، بیمه پرداختی برای آن انجام نخواهد داد.»

دكتر وثوق در ادامه تأكید می‌كند: «دغدغه مالی و استرس ناشی از تأمین هزینه به‌طور مستقیم در نتیجه درمان ناباروری افراد تداخل ایجاد می‌كند. ما بارها دیده‌ایم افرادی كه تحت‌پوشش بیمه‌های سازمان‌های خاصی هستند كه درمان ناباروری را پوشش می‌دهد، نسبت به افرادی كه دغدغه تأمین مالی برای درمان را دارند، درصد موفقیت بالاتری در روش‌های درمانی نشان می‌دهند. زیرا استرس هم بر كیفیت تخمك و اسپرم و هم شرایط موفقیت بارداری كاملا مؤثر است. بنابراین حمایت مالی در درمان این معضل فراگیر جامعه می‌تواند در نهایت به كاهش هزینه‌های مورد نیاز برای حل معضل ناباروری در جامعه منجر شود و كمك چندجانبه‌ای به جامعه خواهد كرد.»

سرانه نحیف سلامت در بودجه سالانه كشور

با توجه به قرارگیری در روزهایی كه نامزدهای ریاست‌جمهوری در تلاش برای ارائه برنامه‌های كوتاه‌مدت و بلندمدت خود در زمینه‌های مختلف، از جمله حوزه سلامت هستند، از معاون درمان و خدمات تخصصی پژوهشگاه رویان درخصوص چالش اصلی گریبانگیر توسعه درمان ناباروری و زیست‌فناوری این روزهای كشور پرسیدیم. وی در پاسخ می‌گوید: «شاید برای دیدن اصلی‌ترین چالش، باید كمی كلی‌تر و فراتر از حوزه درمان ناباروری نگاه كنیم. یكی از مشكلات جدی سلامت در كشور، پایین‌ بودن سهم بودجه سلامت و پیشگیری و همچنین آموزش و پژوهش، در بودجه سالانه كشور در مقایسه با بیشتر كشورهای دنیاست. این موضوع به اصلاح جدی نیاز دارد. زمانی كه سرانه بودجه سلامت در كشور اصلاح شود، بسیاری از موارد در حوزه سلامت، از جمله درمان ناباروری بهبود پیدا می‌كند.»

دكتر وثوق در ادامه به بیانات رهبر معظم انقلاب اشاره می‌كند و می‌افزاید: «ایشان در بیانات‌شان تأكید داشتند كاری كنیم وقتی بیمار به بیمارستان مراجعه می‌كند، جز درد بیماری، رنج دیگری نداشته باشد. اگر واقعا این نگرش در تعیین بودجه سلامت وجود داشته باشد، سطح سلامت جامعه بهبود پیدا می‌كند و برای رفع مشكلاتی مانند درمان ناباروری نیز برنامه‌ریزی‌های مدون و كلان شكل می‌گیرد. زیرا این مشكل موقت و گذرا نیست كه با راهكارها و بودجه‌های موقتی توقع رفع آن را داشته باشیم.»

وی در پاسخ به این پرسش كه اگر حمایت‌های دولتی كافی از درمان‌‌های ناباروری در دولت آینده شكل بگیرد، آیا پژوهشگاه رویان آمادگی و ظرفیت لازم برای ارائه خدمات به همه زوج‌های نابارور كشور را خواهد داشت، بیان می‌كند: «ما تنها مجموعه ارائه‌دهنده خدمات ناباروری در كشور نیستیم. در حال حاضر بیش از 70 مركز درمان ناباروری در استان‌های مختلف كشور مشغول فعالیت هستند. ظرفیت همه مجموعه‌های فعال در كشور به‌خوبی می‌تواند پاسخگوی نیاز باشد. در رویان نیز به عنوان بزرگ‌ترین مركز درمان ناباروری در كشور و منطقه، در حال حاضر امكان ارائه تا 6000 چرخه درمان پیشرفته ناباروری را داریم. درصورتی كه شرایط حمایتی از سوی دولت فراهم شود، می‌توانیم این ظرفیت را به‌راحتی تا 10 هزار چرخه درمان در سال افزایش دهیم. زیرا نیروی انسانی، تجهیزات و فضای ارائه خدمات را برای افزایش ظرفیت را داریم. علاوه‌بر این بسیاری از مراكز درمان ناباروری در حد 10 درصد ظرفیت واقعی خود ارائه خدمات می‌دهند. زیرا به‌دلیل هزینه‌های درمان، یا درصد موفقیت پایین در درمان‌ها با اقبال خوبی مواجه نشده‌اند. بنابراین اگر مجموعه‌ها در كشور حمایت و تقویت شوند، توان بالایی برای حل مشكل ناباروری زوج‌ها خواهند داشت و همه افراد امكان دسترسی به این خدمات را خواهند داشت.»

خدمات رویان برای حفظ باروری

مشكل فرزندآوری فقط به ناباروری ختم نمی‌شود؛ گاهی افرادی كه قدرت باروری كافی برای فرزندآوری را دارند، در برخی شرایط به دلیل مشكلاتی نظیر بیماری‌های صعب‌العلاج یا به تأخیر‌افتادن زمان ازدواج ممكن است توان باروری خود را از دست بدهند.

دكتر وثوق در رابطه با اقدامات شكل‌گرفته در مركز درمان ناباروری پژوهشگاه رویان برای حفظ توان باروری افراد به جام‌جم می‌گوید: «حفظ باروری در دو دسته از افراد نیاز به توجه دارد. در دسته اول افرادی قرار دارند كه به بیماری‌های صعب‌العلاج مبتلا شده‌اند و روند درمان بیماری می‌تواند بر توان باروری فرد اثرگذار باشد؛ مانند افرادی كه به بیماری‌هایی مانند سرطان، بیماری‌های خود ایمنی و... در سنین باروری مبتلا می‌شوند. تمام تلاش ما درخصوص این افراد این است كه این فرهنگ در جامعه ایجاد شود كه در صورت بروز چنین بیماری‌هایی، پیش از این كه توان باروری فرد آسیب ببیند، قدرت باروری فرد از طریق ذخیره سلول‌های زایا (تخمك در خانم‌ها و اسپرم در آقایان) حفظ شود.»

وی می‌افزاید: «در حال حاضر این امكان از طریق بانك تخمك و بانك اسپرم در مجموعه رویان فراهم شده كه افراد پیش از آغاز درمان‌هایی كه ممكن است بر باروری‌شان اثر منفی داشته باشد، به این مراكز مراجعه کرده و سلول‌های‌شان را ذخیره ‌كنند تا پس از پایان دوره درمانی بتوانند از سلول‌های زایای خودشان برای باروری استفاده كنند. در حال حاضر تعداد زیادی از افراد توانسته‌اند با این خدمات پس از بهبود از بیماری، صاحب فرزند شوند. متأسفانه این موضوع نیز با وجود اهمیت بسیار زیادی كه دارد، تحت پوشش بیمه قرار ندارد.»

معاون درمان و خدمات تخصصی پژوهشگاه رویان با اشاره به دسته دوم از این افراد تصریح می‌كند: «بخش دیگری از این خدمات، درخصوص افرادی است كه در سنین بالا هنوز موفق به ازدواج نشده‌اند و نگرانی دارند كه زمانی كه ازدواج كنند، سن باروری را از دست داده باشند و امكان فرزندآوری نداشته باشند. در این مورد نیز كه بیشتر خانم‌ها را شامل می‌شود، افراد می‌توانند با مراجعه به بانك تخمك و مشاوره، در صورتی كه شرایط ذخیره‌سازی تخمك را داشته باشند، از خدمات انجماد اجتماعی برای پیشگیری از مشكلات اجتماعی استفاده كنند.»

دكتر وثوق درخصوص امكان استفاده از این خدمات برای زوج‌هایی كه شرایط فرزندآوری را ندارند و ممكن است با تعویق فرزندآوری با مشكلات باروری روبه‌رو شوند، توضیح می‌دهد: «ما از این موضوع حمایت نمی‌كنیم. زیرا ارائه چنین خدماتی به‌زوج‌ها، خود عامل تشویق‌كننده به تعویق‌انداختن فرزندآوری است. اقدام به فرزندآوری در سنین بالا در شرایط كه افراد ازدواج كرده‌اند و امكان باروری در سن مناسب و كم‌خطر را دارند، می‌تواند میزان بروز بارداری‌های پرخطر در جامعه و مشكلات ناشی از آن مانند فشار خون و دیابت بارداری، آسیب‌های جنینی و... را افزایش دهد. مگر این‌كه زوج واقعا مشكلی داشته و به هیچ‌عنوان امكان فرزندآوری را نداشته باشند كه در این‌صورت، با تأیید كمیسیون پزشكی مجوز اقدام برای ذخیره‌سازی سلول‌های جنسی را دریافت می‌كنند.»

وی درخصوص روش تأیید افراد دارای صلاحیت برای انجماد سلول‌های جنسی توضیح می‌دهد: «به طور كلی پیش از هر اقدامی برای ذخیره‌سازی و انجماد سلول‌های جنسی، مراحل متعددی شامل مشاوره‌های مددكاری، روانپزشكی و بررسی‌های پزشكی انجام می‌شود تا از آن برای افرادی استفاده شود كه با این روش مشكلی از آنها حل می‌شود. رویكرد ما در این زمینه به‌هیچ عنوان این نیست كه به دلیل درآمدزایی مالی از هر فردی كه داوطلب بود، نمونه دریافت كنیم. بلكه باید مطمئن شویم این راهكار می‌تواند در حد استاندارد جهانی در برطرف كردن مشكل فرد مؤثر باشد و بعدا می‌تواند از این سلول‌ها استفاده كند.»

دكتر وثوق در پاسخ به پرسش جام‌جم در مورد سن مراجعه افراد برای استفاده از خدمات انجماد سلول‌های جنسی تصریح می‌كند: «بهترین سن باروری برای خانم‌ها 18 تا 35 سال ذكر می‌شود؛ البته ما در رویان افراد را به شرطی كه در آزمایش‌ها قدرت باروری آنها مناسب ارزیابی شود تا سن زیر 43 سال نیز پذیرش می‌كنیم. درخصوص آقایان البته خیلی فاكتور سن در میزان قدرت باروری اثرگذار نیست.»

در بحث درمان ناباروری، نگران تولد فرزند ناسالم نباشید

از آنجا كه گاهی استفاده از روش‌های كمك به حفظ باروری یا درمان ناباروری موجب بارداری در سنین بالا می‌شود، این نگرانی مطرح می‌شود كه كودك متولدشده از این فرآیندها با مشكلات و ناهنجاری‌های ناشی از بارداری در سن بالا روبه‌رو شود.

دكتر وثوق در پاسخ به این نگرانی توضیح می‌دهد: «این موضوع به‌خوبی قابل بررسی و پیشگیری است. مشاوره ژنتیك برای بررسی احتمالات بروز اختلالات ژنتیكی در جنین، تخمین احتمال تولد نوزاد سالم و همچنین انجام آزمایش‌های مختلف برای بررسی قدرت باروری فرد، اولین قدم در ابتدای چرخه درمانی این افراد به‌منظور پیشگیری از تولد نوزادان دارای اختلالات ژنتیكی است. به‌علاوه این امكان در رویان و برخی مراكز درمان ناباروری در كشور فراهم است كه جنین‌ها پیش از انتقال به رحم، مورد بررسی ژنتیكی قرار بگیرند تا از انتقال جنین دارای اختلال به رحم جلوگیری شود.»

وی می‌افزاید: «حتی اگر پس از این مرحله و در طی بارداری با انجام آزمایش‌های غربالگری مشخص شود ادامه حیات جنین می‌تواند خطراتی را برای او یا مادر داشته باشد، براساس قانون، ختم بارداری انجام می‌شود تا از تولد نوزادی با بیماری‌های رنج‌آور مادرزادی یا ناهنجاری‌های ژنتیكی جلوگیری شود.»

معاون درمان و خدمات تخصصی پژوهشگاه رویان درخصوص نگرانی‌های به وجود آمده از حذف اجبار آزمایشات غربالگری دوران بارداری به جام‌جم می‌گوید: «به عقیده من برای ایجاد هرگونه تغییر یا حذف موضوعی به این مهمی كه به‌طور مستقیم می‌تواند بر سلامت جامعه اثرگذار باشد، به كار كارشناسی بیشتری نیاز است. حتما باید از نظرات افراد صاحب‌نظر با تخصص‌های گوناگون پیش از تصمیم‌گیری قطعی استفاده شود تا از بروز عواقب احتمالی بعدی جلوگیری شود.»

دكتر وثوق درخصوص استفاده از نظرات متخصصان این حوزه در پژوهشگاه رویان، از سوی كمیسیون‌ جمعیت و تعالی خانواده مجلس شورای اسلامی توضیح می‌دهد: «با ما درخصوص برنامه‌های دیگر مرتبط با جمعیت مشورت‌هایی شده، اما تا به حال از متخصصان رویان برای ارائه نظر كارشناسی در این رابطه درخواستی نشده است. ضمن این‌كه در انجمن‌های علمی كشور نیز ظرفیت خوبی برای بررسی علمی چنین تغییراتی فراهم است. اعضای انجمن‌های علمی افراد دارای صلاحیت و صاحب‌نظری هستند كه می‌توانند ابعاد مختلف این موضوع را پیش از تصویب قانون كارشناسی كنند تا در كنار حفظ سلامت جامعه از سو‌ءاستفاده‌های احتمالی از قانون نیز پیشگیری شود.»

عسل اخویان طهرانی - دانش / روزنامه جام جم