یک مسأله بودار

از چهارشنبه حوالی ساعت 4 بعدازظهر که اولین گلایه‌ها از انتشار بوی نامطبوع در سطح شهر تهران از خیابان‌های مرکزی شهر و جایی حوالی میدان انقلاب منتشر شد تا این لحظه هنوز مشخص نشده که چه عاملی پشت پرده انتشار این بو قرار داشته است! گرچه سرنخ‌های زیادی در این چند روز دست به دست شد و هر چند ساعت یکبار یک عامل، دلیل انتشار بو اعلام شد، عاملی که مثل خیلی اتفاق‌های مشابه دیگر، به فاصله کوتاهی توسط مسؤولان دستگاه مربوط تکذیب شد و در نهایت ارمغانی جز سردرگمی برای مردم نداشت، مردمی که نفهمیدند چرا چهارشنبه تهران اینقدر بدبو بود؟!

نتیجه این تایید و تکذیب‌های مکرر و «من نبودم»های دستگاه‌های مختلف ذی‌ربط، بیشتر از این‌که دل مردم تهران را قرص کند، نگرانشان کرد و خیلی‌ها را یاد غول زلزله‌ای انداخت که می‌گویند سال‌هاست زیر پای تهران نشسته است؛ همان غولی که خیلی از کارشناسان زلزله‌شناسی نگرانند بیدار شود و تنی بجنباند و دودمان تهرانی‌ها را برباد بدهد! این وسط بعضی‌ها هم سرشان را بلند کردند و چشمشان به دیو سپید پای در بند بالای سر تهران افتاد و یادشان افتاد از قدیم زیر گوششان خوانده بودند که دماوند یک کوه آتشفشانی نیمه فعال است و همانجا ته‌دلشان لرزید که نکند دماوند عامل انتشار این بو باشد؟!

همه این نگرانی‌ها باعث شد ما با چند کارشناس مختلف در حوزه شهری تماس بگیریم، فریبرز ناطقی الهی، استاد پژوهشگاه بین‌المللی زلزله‌شناسی اولین کارشناسی بود که به ما گفت او هم مثل مردم شهر نگران دلیل انتشار این بو است؛ ناطقی البته تمایلی به مصاحبه نداشت و با این حال گفت متنی را از این نگرانی هشدار گونه‌اش همان روز چهارشنبه تهیه کرده، اما منتظر است تا بالاخره مدیریت بحران پایتخت، دلیل انتشار بو را اعلام و بعد او این متن را منتشر کند تا به نگرانی‌های موجود دامن نزند.

این استاد زلزله‌شناسی به ما گفت: من در این متن خیلی دقیق و علمی و با ریز دلایل به این موضوع اشاره کرده‌ام که چرا انتشار این بوی مرموز جای نگرانی دارد! اما اجازه بدهید ببینیم جمع‌بندی مدیریت بحران چه چیز است.

با این حال، ما یاد مصاحبه‌های این استاد زلزله‌شناسی در روزهای بعد از زلزله 2/5‌ریشتری آذرسال گذشته تهران افتادیم، آن هم وقتی که به رسانه‌ها هشدار داده بود که من سال‌هاست دارم می‌گویم در تهران زلزله خواهد آمد و بارها گفته‌ام اگر آن زلزله مطرح رخ دهد، بزرگ‌ترین فاجعه سه قرن اخیر رخ می‌دهد.

مهدی زارع، مدیر پژوهشگاه بین‌المللی زلزله‌شناسی، اما کارشناس دیگری بود که از او درباره ربط بوی نامطبوع منتشر شده در سطح شهر تهران با زلزله و آتشفشان خفته دماوند پرسیدیم‌. او با این‌که گفت ارتباطی بین این دو عامل نمی‌بیند و به نظرش دلیل انتشار این بو بیشتر به یک اشکال محیطی در سطح شهر برمی‌گردد، تاکید کرد تکذیب نهادها و دستگاه‌های مختلف شاید بیشتر به خاطر مسؤولیتی است که به‌عهده داشته و در انجامش ناموفق بوده‌اند و این‌که اگر هر دستگاه مسؤولیت این اتفاق را بپذیرد، باید پای جنبه حقوقی و قانونی‌اش هم بایستد.

زارع البته گفت در 70 درصد مواقع، زلزله‌ها بدون پیش‌بینی اتفاق می‌افتد و غیر از زمین‌لرزه سال 1975 چین، هیچ رخداد دیگری نبوده که براساس شواهد، زلزله را پیش‌بینی و شهر را تخلیه کنند و موفقیت‌آمیز هم باشد. از نظر او اما ماجرای آتشفشان‌ها فرق می‌کرد، زارع به ما گفت آتشفشان‌ها در بسیاری از موارد در جاهایی که انفجار قله می‌خواهد اتفاق بیفتد، با یک‌سری شواهد همراه هستند و مثل زلزله بی‌مقدمه نیستند، شواهدی مثل خروج گازهای مختلف یا ثبت لرزه‌های کوچک و متعدد دوروبر آتشفشان. او البته باز هم ارتباطی بین بوی نامطبوع منتشره در سطح شهر تهران و گاز‌های فعال آتشفشانی پیدا نکرد و گفت بعید است دماوند یا گسل‌های تهران بخواهند کاری کرده باشند که دلیل این بو باشد.

بحران تمام نشده

مدیر‌عامل پیشین شرکت کنترل کیفیت هوای تهران، اما جزو کارشناسانی بود که معتقد بود تا زمانی که دلیل انتشار بوی کذایی روز چهارشنبه تهران مشخص نشود، بحران ناشی از این اتفاق هنوز تمام نشده است.

وحید حسینی با اعلام این موضوع به ما گفت: این غلظت، این شدت و این حدتی که در انتشار بو در تهران اتفاق افتاد، طبیعی نیست و باید عاملش مشخص شود که چطور یک بوی نامطبوع در تمام تهران 700 کیلومتر مربعی احساس می‌شود؟ این بو قاعدتا باید یک منبع جدی داشته باشد.

او توضیح داد: من هم چهارشنبه مثل خیلی از مردم شهر، غلظت آلاینده‌ها را روی وب‌سایت شرکت کنترل کیفیت هوا نگاه می‌کردم و بالارفتن غلظت آلاینده‌ها به این شکل ناگهانی واقعا برای من هم نگران‌کننده بود، چراکه همه غلظت‌ها ناگهان تغییر کرد و به غیر از ازن که آلاینده ثانویه است، بقیه آلاینده‌ها تغییر محسوسی داشتند، مثلا غلظت no2 یعنی اکسیدهای نیتروژن در هوای تهران بالا رفت و همان‌طور که می‌دانیم اکسیدهای نیتروژن منبع احتراقی دارند و این یعنی یک چیزی داشته می‌سوخته که این فاکتور در هوای تهران بالا رفته، درضمن ترکیبات گوگرد هم در هوا دیده شد و غلظت So2 (دی‌اکسید گوگرد) هم در هوای تهران بالا رفت.

حسینی با اشاره به این آمارها گفت: باید مقدار زیادی ماده به لحاظ جرمی در اتمسفر رها شده باشد که براساس آن غلظت‌ها انقدر بالا برود.

او البته تاکید کرد: ما شانس آوردیم که باد و باران آمد و غلظت آلاینده‌ها به حد اضطرار و هشدار نرسید، چرا که اگر ادامه پیدا می‌کرد قطعا شب جلسه اضطرار آلودگی هوا تشکیل می‌شدو اگر این اتفاق نیفتاد به خاطر کمک طبیعت به تهران بود و خیلی نباید روی این موضوع برای دفعه بعد حساب کنیم.

این استاد دانشگاه از نحوه رسیدگی به این موضوع در مدیریت شهری پایتخت هم گلایه کرد و گفت: این‌که هر دفعه یک دلیل را عامل انتشار بو اعلام کرده و بعد تکذیب می‌کنند بیشتر باعث نگرانی مردم می‌شود. ستاد بحران تهران خیلی راحت می‌تواند با تشکیل یک تیم حقیقت‌یاب علمی به تمام این دستگاه‌هایی که منبع انتشار بو اعلام می‌شوند سر بزند و با دستگاه‌های پرتابل اندازه‌گیری در همان محیط، همه موارد را اندازه‌گیری کند و اگر جایی غلظت بیش از حد معمول بود، می‌شود حدس زد که منبع انتشار بو بوده است و به این ترتیب حداقل مردم از نگرانی در می‌آیند، اما این‌که موضوع را به حال خودش رها کنند کار درستی نیست، چراکه ممکن است دوباره اتفاق بیفتد و این بار دیگر باد و باران به داد تهران نرسد.

مدیر پیشین کنترل کیفیت هوای تهران با اشاره به این‌که با تکذیب دستگاه‌های مختلف که خیال مردم راحت نمی‌شود، گفت: تا وقتی مردم تکلیف شان مشخص نشود مدام باید تن و بدنشان بلرزد که نکند عامل این اتفاق، زلزله یا آتشفشان بوده یا حتی یک عامل نامشخص و ناخوشایند دیگر و این اتفاق خوبی نیست.

دلیل انتشار بو از کهریزک تا پلاسکو

با این‌که بارش برف و باران در سطح شهر تهران از غروب روز چهارشنبه، شهر را از شر بوی نامطبوع نجات داد، اما از نگرانی مردم کم نشد، مردمی که نفهمیدند بالاخره دلیل انتشار این بو چه بود؟! بویی که اولین گمانه‌زنی‌ها، انتشارش را به ترکیدگی لوله در شبکه فاضلاب شهری تهران نسبت دادند و در همین رابطه محمد‌هادی حیدرزاده، مشاور محیط‌زیست معاونت خدمات شهری شهرداری تهران گفت: براساس بررسی مشترک محیط‌زیست و آتش‌نشانی، احتمالا ترکیدگی شبکه فاضلاب در محدوده مرکزی شهر (انقلاب) عامل انتشار این بوی نامطبوع بوده است.

گرچه این ادعا خیلی زود از سوی روابط عمومی فاضلاب تهران تکذیب شد و مسؤولان مربوط گفتند هیچ گزارشی از ترکیدگی شبکه فاضلاب به آنها گزارش نشده است و با توجه به شیب‌دار بودن کانال‌های فاضلاب اگر هم ترکیدگی روی داده بود، باید فاضلاب از نقطه‌ای دیگر بیرون می‌زد، در حالی‌که این اتفاق در سطح شهر تهران نیفتاد.

با تکذیب ترکیدگی شبکه فاضلاب، همه دنبال مقصر جدید گشتند و این بار این بوی نامطبوع گسترده در سطح شهر تهران، خیلی‌ها را یاد بوی ناخوشایند زباله‌هایی انداخت که در مرکز زباله کهریزک دپو می‌شوند. همین‌جا بود که سررشته انتشار بو به جایی حوالی کهریزک معروف رسید، به 23 کیلومتری جاده قدیم تهران ـ قم و مجتمع پردازش و بازیافت زباله آرادکوه! اما این دلیل هم به خاطر فاصله زیاد این مرکز از شهر تهران خیلی زود تکذیب شد تا پای عامل‌های دیگری به میان بیاید، از نشت گاز و انتشار بو از پالایشگاه نفتی نزدیک تهران یا انتشار بو از محل ساختمان پلاسکو، دلایلی که صحت و سقم‌شان مشخص نشد و یکی بعد از دیگری تکذیب شدند. شهردار منطقه 12 تهران، دیروز حوالی ظهر روی آخرین دلیل یعنی پلاسکو هم خط بطلان کشید و گفت: انبار فاضلاب پلاسکو روز پنجشنبه حوالی ساعت 17 در حین عملیات عمرانی گشوده شده و انتشار بوی نامطبوع در روز چهارشنبه ارتباطی به بازشدن انبار فاضلاب پلاسکو ندارد. محمد‌علی سعادتی تاکید کرد: حجم گاز متان در انبار چاه فاضلاب یک ساختمان آن‌قدر نیست که کل تهران را فرا بگیرد.

امروز مشخص می‌شود

پس دلیل انتشار بو چه بود؟! این سؤال با این‌که از روز چهارشنبه تا لحظه نوشته شدن گزارش بارها و بارها از مسؤولان مختلف پرسیده شد، اما در نهایت هیچ‌کس به جواب مشخصی نرسید، ما برای پرس و جو درباره آخرین گمانه‌زنی‌ها به دنبال گفت‌وگو با احمد صادقی، رئیس سازمان پیشگیری و مدیریت بحران شهر تهران بودیم، اما شاهین مظفری، مدیر روابط عمومی این سازمان به ما گفت تا اطلاع ثانوی مدیر متبوعش مصاحبه نمی‌کند و برای گرفتن جواب باید تا روز شنبه یعنی امروز منتظر بمانیم، چراکه قرار است امروز همه دستگاه‌ها نظرات تخصصی‌شان را به این سازمان بدهند و با تجمیع نظرات بالاخره دلیل این اتفاق اعلام شود.

آلودگی‌های جدید زیست‌محیطی
در گیرودار تکذیب و تایید‌های دستگاه‌های مختلف، وقتی هنوز غلظت آلاینده‌ها در هوای تهران زیاد بود، وقتی هنوز باد و باران به داد مردم شهر نرسیده بود، خیلی‌ها هم نگران آلودگی‌های زیست‌محیطی این اتفاق شدند، نگرانی‌ای که به سلامت جمعیت 13 میلیون نفری تهران هم می‌رسید.
موضوعی که شینا انصاری، مدیر‌کل دفتر پایش فراگیر سازمان حفاظت محیط‌زیست درباره‌اش به ما گفت: امروزه بو به عنوان یکی از آلودگی‌های جدید زیست‌محیطی مطرح است. هنگام مواجهه با بحث آلودگی بو یکی از چالش‌ها تشخیص «ترکیبات گازها و مواد شیمیایی» تشکیل‌دهنده بوهای منتشره است. بحث «تشخیص» یکی از موارد مهم و اساسی در این بخش است، چون با استناد به نتایج این تشخیص می‌توان انتشار ترکیبات مولد بو در محیط‌زیست را به اثبات رساند.
انصاری گفت: در مورد بوی منتشر‌شده و غیرنقطه‌ای عصر روز چهارشنبه در برخی مناطق تهران به‌نظر می‌رسد ‌باید در مکان‌های با شدت بو نمونه‌برداری از هوای محیط با پمپ‌های مکنده صورت گیرد و پس از انتقال به آزمایشگاه نوع گاز متصاعد شده شناسایی شود.
به گفته این مقام مسؤول، از آنجا که بو ترکیبی از مواد شیمیایی و گازهاست در مورد ارتباط انتشار این بو با افزایش غلظت ذرات معلق کمتر از 5/2 میکرون در هوای تهران به‌عنوان آلاینده ثانویه مرتبط با بو نیاز به بررسی بیشتری وجود دارد.

189 سال از آخرین زلزله شدید تهران می‌گذرد
اگر زلزله 2/5 ریشتری آذر سال گذشته تهران را کنار بگذاریم، از آخرین باری که تهران شدید لرزیده تا امروز دقیقا 189 سال می‌گذرد، براساس اسناد تاریخی، آخرین زلزله بزرگ تهران در ۲۷ مارس ۱۸۳۰ میلادی با بزرگی بیش از هفت ریشتر به‌وقوع پیوسته.
در مورد ابعاد تخریب این زلزله هم در همین اسناد نوشته شده: مناطق شمیرانات و دماوند تقریبا به طور کامل ویران شد و حدود ۷۰ روستا در شرق جاجرود از بین رفتند. در پایتخت حتی یک خانه از آسیب در امان نماند. بخشی از کاخ و بازار فروریخت و ساختمان سفارت بریتانیا به‌سختی آسیب دید.
گر چه در این زمان آمار صحیحی از جمعیت شهر وجود ندارد، اما براساس برخی گزارش‌ها در پهنه شمیرانات ۴۵‌هزار نفر کشته شدند.

101 برج تهران روی گسل
انتشار بوی نامطبوع چهارشنبه تهران، چه ارتباطی به زلزله تهران داشته باشد و چه نداشته باشد، هیچ کسی نمی‌تواند خطری را که سال‌هاست بیخ گوش تهرانی‌ها خودنمایی می‌کند انکار کند، زلزله تهران شاید دیر و زود داشته باشد، اما سوخت و سوز ندارد و این وسط هر وقت حرف این بحران بزرگ به میان می‌آید، خیلی‌ها یاد تهران بعد از زلزله می‌افتند؛ تهرانی که می‌شود پیش بینی کرد چه شکلی می‌شود.
تهرانی که علی بیت‌اللهی، مدیر کارگروه ملی زلزله و مخاطرات درباره‌اش می‌گوید: تعداد ۱۰۱ پرونده برج‌های تهران براساس آمار موجود روی حریم گسل‌های اصلی، تعداد ۵۵ پرونده ساختمان بلندمرتبه در حریم گسل‌های متوسط و ۱۶ پرونده در حریم گسل‌های فرعی تشکیل شده است.
این اما همه ماجرا نیست و به گفته این مسؤول، سه برج در معابر شش متری، ۲۴ برج در معابر شش تا ده متری و ۲۵۱ پرونده در معابر به پهنای ده تا ۱۲ متری واقع شده‌ است.

7300 سال از آخرین فعالیت آتشفشان دماوند می‌گذرد
براساس اسناد علمی از آخرین باری که کوه آتشفشان دماوند فعالیت داشته است، حدود 7300 سال می‌گذرد و در این مدت این کوه در خواب به سر می‌برد؛ خوابی که اگر با بیداری همراه شود تهران را می‌تواند به بحرانی بزرگ بکشاند. طبق همین اسناد کوه دماوند یک کوه آتشفشانی نیمه‌فعال است (البته بعضی از کارشناسان هم آن را آتشفشان خاموش می‌دانند) که عمدتا در دوران چهارم زمین‌شناسی موسوم به دوران هولوسین تشکیل شده و اولین فوران آن حدود 78/1 میلیون سال قبل رخ داده است.

مینا مولایی

جامعه