آیا مردم روسیه نیاز به جراحی دارند؟

زویاگینتسف با فیلم «بازگشت»، شیر طلای ونیز را شکار کرد و «لویاتان»، اثر قبلی او نامزد اسکار و گلدن گلوب بود. جشنواره‌های جهانی سال‌هاست نام او را در فهرست مدرنیست‌های هنری جهان قرار داده‌اند، اما در روسیه مخالفان فراوانی دارد و پس از دریافت جایزه گلدن گلوب برای فیلم لویاتان، بسیاری از جراید روسیه او را متهم به سیاه‌نمایی اغراق‌آمیزی کردند. چون بودجه فیلم را وزارت فرهنگ روسیه تامین کرده بود، تهیه‌کننده مجبور شد نامه عذرخواهی، منتشر کند. در متن این نامه، تهیه‌کننده شرمساری خود را بابت پول گرفتن از وزارت فرهنگ روسیه و ساختن فیلمی سیاه درباره مردم روسیه رسما اعلام کرد. او در این نامه نوشت بعد از این‌که متوجه شدم مردم و وزارت فرهنگ روسیه لویاتان را نپسندیده‌اند، قول خواهم دارد دیگر موجب شرمساری وزارت فرهنگ روسیه نشوم و چنین فیلم‌هایی را با پول دولت نسازم.

با این حال فیلم بی‌عشق، آخرین ساخته زویاگینتسف، نامزد دریافت اسکار شد و یکی از آثار مهم سال 2017 محسوب می‌شود.

روایت فیلم درباره بوریس و ژنیا، پدر و مادر الیوشای 12 ساله است که در آستانه طلاق قرار دارند. پدر بوریس وارد زندگی دیگری شده است و تلاش می‌کند، مسئولیت فرزندش را به مادر یا مادربزرگش واگذار کند. مادر الیوشا، بیشتر شب‌ها را تا دیر وقت مشغول است و از الیوشا شاکی است که با بی‌توجهی مدام او را آزار می‌دهد.

بتدریج دعوای این زوج بر سر مسئولیت نگهداری الیوشا پس از طلاق بالا می‌گیرد و ناگهان پسرک در یک روز خاص مفقود می‌شود. ژنیا خبر گم شدن فرزندش الیوشا را که از معلم مدرسه شنیده به شوهرش می‌دهد و پلیس را در جریان قرار می‌دهد. ناپدید شدن فرزند زن و شوهر را برای نخستین بار به یاد او می‌اندازد. آنها یکدیگر را مقصر می‌دانند و برای سوالات پلیس و اولیای مدرسه جواب‌های درستی ندارند.

بخش نخست درام خانوادگی فیلم بی‌عشق درباره کشمکش زن و شوهر و در بخش دوم به داستان هیجانی جستجوی الیوشا می‌پردازد. بوریس و ژنیا همراه با پلیس و اهالی محل، به اتفاق یک همشاگردی ساکت و آرام و یک مادربزرگ حیران و خشن، در جنگل‌های نم زده اطراف و مخروبه‌های قدیمی جست‌وجوی دامنه‌داری را آغاز می‌کنند. زن و شوهر تا نیمه پایانی، وقتی برای شناسایی یک جسد به پزشکی قانونی می‌روند همچنان به کشکمش و دعوای خود ادامه می‌دهند، اما موفق به یافتن پسرشان نمی‌شوند.

زویاگینتسف بعد از فیلم لویاتان چند سناریوی دیگر آماده داشت، اما پس از خبر ناپدید شدن پسر خردسال زن و شوهری از آشنایانش که در آستانه طلاق قرار داشتند، بشدت متاثر شد و یک خلاصه سه صفحه‌ای نوشت برای تهیه‌کننده تا اورا راضی کند فیلم بی‌عشق را بسازد.

لایه روایی نخست فیلم بی‌عشق به پوچی روابط زناشویی اشاره دارد و کاملا یادآور قصه رولت چینی، رینر فاسبندر کارگردان آلمانی است. ارجاع مهم‌تری که در مورد این فیلم می‌توان داشت، مقایسه محتوای این اثر با فیلم «صحنه‌هایی از یک ازدواج» اثر اینگمار برگمان محصول 1974 است. نگاه انتقادی به زندگی امروز زویاگینتسف را می‌شود با آثار میکل آنجلو آنتونیونی و مایکل هانکه قابل قیاس دانست. فیلم‌های زویاگیتسف خاص جامعه معاصر روسیه نیست و خیلی اغراق می‌کند و از این نظر دیدگاه‌های رادیکالش به فاسبندر شباهت دارد. فاسبندر فیلمساز آلمانی یکی از منتقدان سر سخت جامعه معاصر آلمان بود و زویاگینتسف سعی می‌کند شبیه فاسبندر باشد.

اگر مثل آثار فاسبندر«بی‌عشق» را نقد کنیم، این فیلم یک درام درباره خانواده و یک رابطه ناکارآمد زناشویی نیست، بلکه ادعانامه‌ای سر سخت علیه جامعه روسیه است که چنین شخصیت‌هایی در آن پرورش پیدا می‌کنند.

یک نکته مهم در آثار زویاگینتسف فضای پس زمینه قصه است که فضاهایی ترکیبی از شهر و روستاست. ویرانه‌های تمدن بشری دستخوش هجوم طبیعت؛ خانه‌های آپارتمانی غمزده سازمانی که تپه‌های دور دست از لابه‌لای آنها پیداست جغرافیای همیشگی آثار زویاگینتسف است. محیط خانه‌ای که این پسر 12 ساله در آن بزرگ شده، تم بچه فراموش‌شده، بی‌اعتنایی بزرگسالان دستمایه‌های روایی اغلب آثار زویاگینتسف را دربرمی‌گیرد و یادآور فیلم نخست اوست که شوهری همسرش را به سقط جنین بچه‌ای از مرد دیگری وادار می‌کند. فیلمساز از این ازدواج زهرآگین استفاده کرده تا تصویری بزرگ‌تری از اضمحلال و انفصال اخلاقی جامعه روسیه ترسیم کند و این فیلم تصویری تکان‌دهنده است از جهان بدون عشق و بدون قلبی که نیاز به یک جراح اجتماعی کلان دارد.آیا این تصویر انحرافی و اغراق شده از روسیه‌ای که درباره‌اش در اخبار می‌شنویم، نیست؟!