فقر سواد رسانه‌ای در فضای مجازی

به گزارش جام‌جم، در سال‌های اخیر بخصوص با فراگیر شدن فضاهای مجازی و توسعه شبکه‌های اجتماعی شاهد بازی با سخنان بزرگان و حتی به سخره گرفتن برخی از بزرگان بودیم. دکتر شریعتی، حسین پناهی، کوروش کبیر و حتی پروفسور سمیعی و پرویز پرستویی نمونه‌های داخلی این اشخاص هستند و نمونه‌های غیرایرانی‌اش هم البته کم نیستند.

افسانه‌های نادرست

سهیلا صلاحی مقدم استاد ادبیات دانشگاه الزهرا در گفت‌وگو با خبرنگار ما گفت: فضاهای مجازی مثل قارچ رشد کرده و هیچ ارگانی هم بر آن نظارت ندارد. بنابراین افرادی می‌آیند و چنین جملات سبکی را به بزرگان ما نسبت می‌دهند.

او ادامه داد: چندوقت قبل یکی از شاگردان من آمد و گفت فردی مطالبی ناروا را به کوروش نسبت داده و او را فردی خونریز مثل نرون نشان داده است. من برایش نمونه و منابع آوردم که یکی از دلایلی که به کوروش ارج می‌نهیم به قرآن برمی‌گردد که بنابراحتمال قوی که علامه طباطبایی در تفسیر المیزان و آیت‌الله مکارم شیرازی در تفسیر نمونه ارائه کرده‌اند ذوالقرنین همان کوروش است.

این استاد دانشگاه بیان کرد: من به‌عنوان معلم کنار این دانشجو بودم و اجازه گمراهی به او ندادم، اما در بسیاری از اوقات کسی کنار مردم نیست که به آنها توضیح دهد. خیلی‌ها موارد نادرستی را به دین اسلام نسبت می‌دهند. حتی به اشخاص موارد نادرستی نسبت می‌دهند. مثلا در مورد خیام، آقای خرمشاهی زحمت کشیدند و ابیات منتسب را از ابیات واقعی خیام جدا کردند. آیا همه این را می‌دانند؟ حدود 400 رباعی به خیام نسبت می‌دهند، اما فقط 70 رباعی از او مانده است. با این حال باز هم همان ابیات منتسب به خیام را به اسم خیام در فضای مجازی منتشر می‌کنند. حتی درباره عشق شهریار شما می‌دانید چه افسانه‌پردازی‌ها کردند. متاسفانه این موارد در فضاهای مجازی بسیار است و خود مردم باید مراقبت کنند. اگر توانستید با شایعه‌هایی که پخش می‌شود مقابله کنید، با اینها هم مقابله می‌کنید. تا آن زمان باید آرام آرام سمت و سوی جامعه را به سمت آگاهی ببریم.

پیشینه تاریخی

درباره به سخره گرفتن بزرگان یا انتساب جملات جعلی به آنها در فضای مجازی آذرتاش آذرنوش، چهره ماندگار ادبیات عرب، استاد دانشگاه و عضو دایره‌المعارف بزرگ اسلامی نیز در گفت‌وگو با جام‌جم می‌گوید: دلایل این موضوع را به آسانی نمی‌توان برشمرد، چون دلایلش بسیار است. ممکن است کسی به دکتر شریعتی یا یکی از علمای دینی توهین کند، پس ریشه این می‌تواند دین‌ستیزی باشد. یا ممکن است بُعد ایران‌ستیزی داشته باشد.

او با بیان این‌که خود مردم باید در این موارد مراقبت کنند و مسئولان دولتی نمی‌توانند بگویند چرا کسی جملات سست و کم مایه را به مفاخر منتسب می‌کند، گفت: از مدت‌ها پیش موج ایران‌ستیزی وجود دارد که من در کتاب «چالش میان فارسی و عربی سده‌های نخست» به آن پرداختم. عده‌ای ملت ایران را به سخره می‌گیرند و معتقدند ملیت ایرانی ساخته خاورشناسان قرن 19 و 20 است و تمام ابعاد فرهنگی ایران جعلی است. این موج شدیدی است. حتی در ایران هم مرحوم پورپیرار با ایرانیت قدیم و سنت ایرانی مخالف بود. او معتقد بود ایران پیش از اسلام وجود نداشته است. پس قضیه یکی دوتا نیست و گاهی عمق و ریشه تاریخی دارد.

آذرنوش ادامه داد: در همان کتاب به آن پرداختم که عده کمی از اعراب به ایرانی‌ها می‌تازند. اما مقدار زیادی از بزرگان خودمان هم مثل ابوریحان بیرونی، فرهنگ و هویت ایرانی را زیر سوال می‌برند. وقتی ایرانی‌ها هم هویت و فرهنگ ایرانی را به سخره می‌گیرند، تعجب دارد. حتی برخی زبان فارسی زمان خودشان را هم به سخره می‌گیرد. درست است که اینها ایرانی بودند، اما فقط خارجی‌ها نیستند که ما را مسخره می‌کنند، خود ایرانی‌ها هم هستند. حتی شاعرانی داریم که ایرانی بوده‌اند اما در کتاب‌هایشان یک بیت فارسی هم به زور پیدا می‌شود. جالب اینجاست با این انحرافات باز فرهنگ ایرانی و زبان فارسی باقی مانده است. اینها تاثیر زیادی در برش و پویایی زبان فارسی ندارند.

این چهره ماندگار ادبیات عرب بیان کرد: حتی در کتابم از فردی به نام وزیری نام بردم که خارج از کشور زندگی می‌کند. او کتابی نوشته به عنوان «ایران به عنوان ملت خیالی» که در آن زیر هویت ایرانی زده است. می‌خواهم بگویم اگر ابوریحان در قرن 4 آن حرف‌ها را می‌زد، هنوز هم کسانی هستند که در دوره معاصر از این حرف‌ها می‌زنند.

او خاطرنشان کرد: از زمانی که فضای مجازی آمده هیچ کس جلودار آن نیست و هر کس هر حرفی می‌خواهد می‌زند. از طرفی خیلی بد هم نیست، خواهیم دید مثل دوران ابوریحان که به ادبیات فارسی فحش می‌دادند، از آن طرف فردوسی ظهور می‌کند.

چگونگی شکل‌گیری جعلیات و مجعولات

اما برای بررسی ابعاد بیشتر این موضوع سراغ یک نشانه‌شناس هم رفتیم. حمیدرضا شعیری در این باره به جام‌جم گفت: ما در فضای مجازی با یک فضای گفتمانی مواجهیم. این فضاهای گفتمانی را اگر بخواهیم تقسیم‌بندی کنیم می‌توانیم این موارد را عنوان کنیم. یکی فضاهای تداخل گفتمانی است که چند گفتمان با هم تداخل می‌کنند. دیگر فضاهای تعارض گفتمانی است که چند گفتمان با هم دچار تعارض می‌شوند و می‌تواند به سلب دیگری منجر شود و یا این‌که تعارض ادامه یابد. دیگر فضای همپوشانی گفتمانی است که چند گفتمان شرایط تطبیق و همپوشانی دارند. بعدی، فضای تخریب گفتمانی است که گفتمان‌ها همدیگر را تخریب می‌کنند. فضای دیگر فضای تحول گفتمانی است که یک گفتمان، گفتمان‌های دیگر را با قدرت خود متحول می‌کند. فضای دیگر فضای تسری گفتمان است که یک گفتمان خودش را تسری می‌دهد.

شعیری اظهار کرد: درباره به سخره گرفتن بزرگان در فضای مجازی چند ویژگی می‌توان عنوان کرد. اول پنهان شدن است. وقتی گفتمانی نمی‌تواند محبوبیت داشته باشد یا قدرت القا و اقناع ندارد، پشت یک نام یا عنوان پنهان می‌شود. یعنی برای تسری و سرایت پشت عنوان پنهان می‌شود. این خاصیت گفتمان‌هایی است که فقط از عنوان استفاده می‌کنند بی‌آنکه از محتوای آن عنوان استفاده کنند. این در فضای مجازی که به آن فضای مدرن گفتمانی می‌گوییم، به علت این‌که گفتمان‌ها قدرت سرایت و پخش بالا دارند، رایج می‌شود. این اعلام موجودیت به طور طبیعی نمی‌تواند شکل بگیرد، اما چون سرعت بالایی در فضای گفتمان مدرن شاهدیم این گفتمان بی‌ریشه خودش را سریع پخش می‌کند.

این نشانه‌شناس ادامه داد: دیگر ویژگی جامعه مدرن عدم تعادل است که انسان سعی می‌کند بین وضعیت موجود و مناسبت‌ها و وضعیت‌های با اصالت راه تعادل را پیدا کند و چون نمی‌تواند، دچار عدم تعادل می‌شود. فاصله‌ای که بین دو گفتمان شکل می‌گیرد نیز درست شبیه همین وضعیت عدم تعادل است. یعنی گفتمانی که مثلا دکتر شریعتی داشت، فقط براساس ظاهر و فرم آن شکل می‌گیرد و در محتوا، فاقد آن تفکر یا محتوای گفتمانی است. در نتیجه نوعی وضعیت عدم تعادل را در این وضعیت گفتمانی شاهدیم. در این حالت رابطه ارجاعی با مدلول قبلی قطع می‌شود و وقتی رابطه فرمی با رابطه مدلولی قطع شد، وارد گفتمان سخره می‌شویم. این خاصیت فضای مجازی است.

پروفسور جعلی!

گاهی انتساب جعلی به شخصیت‌های مجهول هم دامن بزرگان را گرفته است به عنوان مثال در آثار شریعتی نقل‌قول‌هایی از دانشمندانی چون ماسینیون، سارتر، فرانتس فانون، الکسیس کارل و دیگران زیاد است، اما در میان آثار شریعتی شخصی به نام «پروفسور شاندل» هم وجود دارد که دکتر شریعتی گاهی به نقل از او سخنش را مستند می‌کرد. باید دانست چنین شخصیتی اساسا وجود خارجی ندارد. شاندل کسی نیست جز خود شریعتی! «شاندل» در زبان فرانسوی به معنای شمع است و این کلمه مخفف نام شریعتی است؛ شریعتی مزینانی علی!

این مساله نشان می‌دهد که متاسفانه در رفتارشناسی ما معمولا نقل‌قول از دیگران بیشتر مقبول است و گویی که گاهی تنها چاره برای «پذیرفتن سخن» انتساب آن به دیگری است!

جعلیات در فراسو

انتشار جملات قصار جعلی فقط مخصوص ما ایرانی‌ها نیست «لِو رافائل» پژوهشگر و نویسنده‌ آمریکایی در گزارشی به نمونه‌های انگلیسی‌زبان نقل قول‌های اشتباه از نویسندگان بزرگ اشاره کرده است.

به گزارش ایسنا در این متن که اخیرا در «هافینگتون پست» منتشر شده، آمده است:

«جورج الیوت» گفته: «برای تبدیل شدن به کسی که قرار بوده بشوی، هیچ‌وقت دیر نیست.» هیچ مدرکی وجود ندارد که نویسنده «میدل مارچ» این جمله را در نامه‌ها، خاطرات، رمان‌ها یا یکی از داستان‌هایش نوشته باشد.

همچنین اغلب در فیسبوک به این نقل قول از «مارک تواین» برمی‌خوردم: «گاهی فکر می‌کنم دنیا را آدم‌های باهوشی می‌گردانند که به شوخی ما را سر کار گذاشته‌اند یا آدم‌های ابلهی که واقعا دارند این کار را می‌کنند.»

اولین‌بار که این جمله را خواندم، زنگ اخطار سریع در ذهنم پیچید؛ چون کل جمله حال و هوایی معاصر داشت، مخصوصا عبارت «سر کار گذاشتن».

یکی دیگر از نقل قول‌های به وضوح غلط که باعث عصبانیت من می‌شود، از «اسکار وایلد» است و متأسفانه آن را به وفور می‌توان دید: «خودت باش، بقیه نقش‌ها قبلا گرفته شده‌اند.»در بهترین حالت این جمله شبیه تبلیغ یک برند معروف است.

بنابراین اگر زمانی جمله قشنگی به نقل از یک نویسنده معروف در فیسبوک یا شبکه‌های اجتماعی دیگر به چشم‌تان خورد و خواستید آن را نشر دهید، اول چک کنید و از صحت و اعتبار آن مطمئن شوید.