نقش پـدر در بله دخـتر

سن ازدواج خوب و مناسب برای دختر چند سالگی است؟ 9 سالگی؟ 13سالگی؟ 30 سالگی؟! پسران چطور؟ آیا 15 سالگی و رسیدن به بلوغ جسمی برای ازدواج کافی است؟ قوانین کشور ما در این مورد هم مثل خیلی از موارد دیگر مربوط به زندگی اجتماعی ساکت نیست.

موضوعی که خیلی هم شخصی نیست

اگر بگوییم برای ازدواج هم قوانین و اصولی وجود دارد، لابد یک عده سریع می‌گویند: «ای بابا! ازدواج که دیگر موضوعی شخصی است. به کسی چه ربطی دارد؟...» اما حقیقت این است که این موضوع هیچ وقت شخصی نبوده است. همین حالا هم که خیلی از آداب و رسوم قدیمی کنار گذاشته شده، هنوز بعضی آداب و رسوم رعایت می‌شود. برای مثال بر اساس شرع و قانون، رضایت ولی (پدر یا جد پدری) برای ازدواج دختر لازم است. حتی در بعضی از فرهنگ‌ها و جوامع، افراد بیشتری از یک خانواده باید اجازه ازدواج فرد را بدهند.

با این شرایط عجیب نیست اگر قانونگذار هم دست به کار شود و برای حفظ مصالح و نظم جامعه و البته عدالت، قوانینی را وضع کند. فرض کنید پدری بخواهد دخترش را در سن کم و در حالی که هنوز نه به بلوغ جسمی و نه بلوغ عقلی رسیده، راهی خانه شوهر کند. آیا منطقی است که قانونگذار دست روی دست بگذارد و هیچ کاری نکند؟ به همین دلایل است که تقریبا در همه جای دنیا قوانینی وجود دارد که حداقل‌های سن ازدواج را مشخص می‌کنند. هدف این قوانین هم حمایت از کودکان بخصوص دختران و جلوگیری از استثمار آنهاست. البته بهتر است در این قوانین، آداب و رسوم مناطق و فرهنگ‌های مختلف در نظر گرفته شود. در ایران نیز چنین قوانینی داریم.

اولین محدودیت سنی برای ازدواج در ایران

حدود یک قرن پیش، هیچ قانونی در ایران وجود نداشت که سن ازدواج را برای افراد مشخص کند. در هر شهر و منطقه‌ای، افراد براساس فرهنگ و آداب و رسوم‌شان ازدواج می‌کردند. البته پسرها مشکلات کمتری داشتند و این دخترها بودند که بیشترین آسیب‌ها را می‌دیدند. در آن زمان‌، پدر هر وقت صلاح می‌دانست دخترش را روانه خانه شوهر می‌کرد. خب، داماد را هم خود پدر پسندیده بود، نه عروس‌خانم!

اما سال 1313 یک اتفاق مهم در کشور رخ داد: مجلس شورای ملی، قانون مدنی ایران را تصویب کرد. برای اولین بار در این قانون، حداقل سن ازدواج برای ایرانیان مشخص شد. طبق آن قانون سن ازدواج برای دختران 15 سال و برای پسران 18 سال تعیین شد. البته در شرایط خاص و با ارائه گواهی دادگاه، دختران از 13 سالگی و پسران از 15 سالگی می‌توانستند ازدواج کنند. با این حال، ازدواج زیر 13 سال در هر صورت ممنوع بود. البته عجیب نیست که باز هم در بعضی مناطق، بخصوص جاهای دورافتاده، عرف‌ها و سنت‌ها جایی برای قانون نمی‌گذاشت.

عروس‌های 18 ساله، دامادهای 20 ساله

از اولین محدودیت برای ازدواج 40 سال گذشت و سال 53 از راه رسید. در آن سال، یک قانون مهم دیگر درباره خانواده تصویب شد: قانون حمایت از خانواده. این قانون هم سن ازدواج را افزایش داد؛ این بار 18 سالگی برای دختران و 20 سالگی برای پسران به عنوان حداقل سن ازدواج اعلام شد. البته امکان ازدواج دختران در سن 15 سالگی، در مواردی با اجازه دادگاه وجود داشت، اما در هر صورت، ازدواج کمتر از 15‌سالگی غیرقانونی بود.

همه راه‌ها به پدر ختم می‌شود

قانون سال 53 (یعنی 18 سالگی برای ازدواج دختران و 20 سالگی برای پسران) تا بعد از پیروزی انقلاب اسلامی پابرجا بود، اما چند سال بعد این قانون «خلاف شرع» تشخیص داده شد. برای اصلاح این قانون، حداقل سن ازدواج را حذف کردند و باز هم تنها تشخیص‌دهنده مصلحت فرد برای ازدواج، ولی او اعلام شد.

این وضع تا سال 79 باقی ماند تا این که نمایندگان مجلس شورای اسلامی در طرحی درصدد برآمدند تا با اصلاح قانون، دوباره حداقل سن ازدواج را قانونی اعلام کنند. این قانون در نهایت سال 1381 تصویب و حداقل سن ازدواج در قانون مدنی وضع شد: 13سال تمام شمسی برای دختر و 15 سال تمام شمسی برای پسر.

ازدواج پیش از سن بلوغ

پسرها تقریبا خیالشان راحت است. کمتر پیش می‌آید که بشنویم پسری قبل از سن بلوغ ازدواج کرده است، اما دخترها ممکن است دچار این مشکل شوند. هنوز هم چنین مسائلی در بخش‌هایی از کشور ما وجود دارد. پایبندی به برخی سنت‌ها، ازدواج‌های فامیلی، رسوم قبیله‌ای و مسائلی از این دست باعث شده است تا هنوز در برخی مناطق دورافتاده یا بسیار سنتی، آداب ازدواج متفاوت از قوانین رسمی باشد.

طبق قانون، ازدواج دختران قبل از رسیدن به سن 13 سال تمام شمسی و پسر قبل از رسیدن به سن 15 سال تمام شمسی فقط با اجازه «ولی» ممکن است، البته اگر دادگاه صالح تشخیص دهد که این کار به مصلحت اوست، بنابراین گرچه قانون حد مشخصی را برای ازدواج دختران تعیین کرده است، اما منعی برای ازدواج زودتر از این زمان وجود ندارد، البته به شرطی که دادگاه صالح تشخیص دهد این ازدواج به مصلحت آن فرد است.

در قوانین اسلامی هم منعی برای ازدواج دختران پیش از سن بلوغ تعیین نشده و تنها ممنوعیت در این خصوص منع روابط زناشویی با دختران قبل از سن بلوغ است. برقراری چنین رابطه‌ای با دختر نابالغ مجازات سنگینی هم در پی دارد.

ازدواج پس از سن بلوغ و پیش از سن رشد

ازدواج دختران قبل از 13 سالگی و پسران قبل از 15 سالگی وقتی ممکن است که به مصلحت او و با اجازه دادگاه باشد، اما برای پسران که بعد از 15 سال بالغ می‌شوند و دخترانی که در 13 سالگی بالغ هستند، اصولا منعی در ازدواج وجود ندارد. البته باید بدانیم دختری که هنوز شوهر نکرده است، حتی اگر به سن بلوغ رسیده باشد، برای ازدواج باید اجازه پدر یا جد پدری را داشته باشد.

اما بجز سن بلوغ، موضوع «سن رشد» هم در زمینه ازدواج مطرح است. منظور از سن رشد برای دختران و پسران 18 سال تمام شمسی است که در آن فرد می‌تواند معاملات اجتماعی را انجام دهد. اهمیت سن رشد در ازدواج این است که به هر حال، عقد نکاح یک بخش مالی هم دارد (مثل مهریه، نفقه و...). کسی که به سن رشد نرسیده است، نمی‌تواند معامله‌های مالی‌اش را انجام دهد و تمام کارهای مالی او باید با اجازه ولی، سرپرست یا قیم قانونی‌اش انجام شود، وگرنه این معامله‌ها صحیح نیستند؛ حالا اگر فردی قبل از سن رشد ازدواج کند، در زمینه مهریه و نفقه و مانند اینها دچار مشکل خواهد شد و تعیین شرایط مالی مندرج در عقد نکاح بر عهده ولی او خواهد بود.

ازدواج پس از سن رشد

در شرع و قانون هیچ محدودیتی برای ازدواج فرد پس از سن رشد وجود ندارد، زیرا او هم از نظر جسمی به بلوغ لازم رسیده و هم از نظر عقلی. اینجا فقط یک موضوع وجود دارد: دختری که قبلا ازدواج نکرده، برای ازدواج باید از پدر یا جد پدری‌اش اجازه بگیرد.

شاید بپرسید: «اگر پدر یا جد پدری، دختر را اذیت کنند و بی‌دلیل به او اجازه ازدواج ندهد، تکلیف چیست؟» این نگرانی بجاست، اما باید بدانید که قانونگذار قبل از شما فکر اینجا را کرده و شرایطی عادلانه و معقول را در نظر گرفته است. قانون می‌گوید اگر پدر یا جد پدری بدون علت موجه، به دختر اجازه ازدواج ندهند، دختر می‌تواند مردی را که می‌خواهد با او ازدواج کند و شرایط نکاح و مهری که بین آنها قرار داده شده است، به دادگاه معرفی کند. آن وقت دادگاه این موضوع را به پدر یا جد پدری اطلاع می‌دهد. بعد از 15 روز از تاریخ اطلاع، اگر ولی دختر، پاسخ موجهی به دادگاه ندهد، خود دادگاه به دختر و پسر اجازه می‌دهد که ازدواج کنند.

علیرضا توحیدی - مدرس مرکز آموزش قوه قضاییه