طـرحی نـو درانـدازیم

سریال‌های تلویزیونی برای مدت‌ها به‌عنوان پدیده‌هایی به لحاظ جغرافیایی محدود مطرح بودند و عوامل مختلفی مثل رسانه، زمان پخش و موضوع و محتوای آنها باعث می‌شد مخاطبی محدود به لحاظ پراکندگی جغرافیایی و فرهنگی داشته باشند، اما در سال‌های اخیر تغییرات و پیشرفت‌های تکنولوژیک موجب ارتقای سریال‌ها به لحاظ گستره جغرافیایی و زمانی شده و اینترنت، شبکه‌های ماهواره‌ای و دی‌وی‌دی از عوامل اصلی این تحول است. به این ترتیب در ادامه موج جهانی شدن که جنبه‌های مختلف فرهنگ و اقتصاد و تجارت و... را دربر گرفته، سریال‌های تلویزیونی هم تبدیل به پدیده‌هایی کاملا جهانی شده و همزمان در تمام نقاط جهان مخاطب دارند.

گذشته از بعضی سریال‌های باکیفیت غربی، اکنون شاهد آن هستیم که حتی نازل‌ترین و سطح پایین‌ترین سریال‌های کره‌ای و ترکیه‌ای و کلمبیایی و... هم در شبکه‌های مختلف ماهواره‌ای انبوه تماشاگران را جذب خود می‌کنند و با دم دستی‌‌ترین و گاه مبتذل‌ترین تمهیدات و شگردها، مخاطبان خود را وادار به تعقیب و پیگیری حوادث و رویدادهای خود می‌کنند. در این بین آنچه شایسته توجه و دقت است، این که چگونه این سریال‌ها با این سطح هنری و کیفی پایین، ابزارهای مهم رسانه‌های غربی و بیگانه برای دگرگون‌کردن الگوهای فرهنگی و اجتماعی و عقیدتی مخاطبان خود شده‌اند. نمی‌توان انکار کرد که یک سریال جذاب از کارآمدترین و موثرترین فرم‌ها و قالب‌های هنری برای تزریق تم‌ها و مضمون‌های فرهنگی و اجتماعی مورد نظر در خودآگاه و ناخودآگاه تماشاگر است، و نمی‌توان انکار کرد که در این عرصه و در تقابل با محصولاتی که به تعداد فراوان و با آب و رنگ‌های مختلف، مدام از طریق شبکه‌ها و رسانه‌های بیگانه و غربی در دسترس مخاطب ایرانی قرار می‌گیرند شاید اندکی کم‌کاری و سهل‌انگاری صورت گرفته است.

پیشتاز در معرفی فرهنگ ایرانی - اسلامی

هیچ چیز مثل یک فیلم و مهم‌تر از آن سریال خوب و هنرمندانه نمی‌تواند در معرفی فرهنگ و مبانی اعتقادی و ارزشی و مذهبی ایرانی برای مخاطبان کشورهای دیگر موثر باشد.

در این مسیر، سریال‌هایی که از شبکه سحر برای مخاطبان خارج از ایران پخش می‌شود، از حساسیت و اهمیت خاص و ویژه‌ای برخوردارند. شبکه سحر به‌عنوان شبکه‌ای که مخاطب هدفش بیننده غیرایرانی است، سهم عمده و بسزایی در معرفی فرهنگ ایرانی ـ اسلامی، جایگاه و مبانی ارزشی خانواده، جایگاه زن در تمدن اسلامی ایرانی، و... و ترویج این فرهنگ و جذاب و کارآمد جلوه دادن آن در میان مخاطبان خارجی دارد؛ و در جهان امروز و در عصر رسانه، کمتر مدیوم هنری است که مثل یک سریال بتواند به غیرمستقیم‌ترین و به تبع آن موثرترین شکل ممکن از عهده این مهم برآید. نکته‌ای که باید به آن توجه کرد این است که جریان سریال‌سازی در سال‌های پس از انقلاب با وجود رشد کمی و کیفی چشمگیر، از نظر تقسیم‌بندی موضوعی و رویکرد ژانری، وضع مناسبی نداشته و سریال‌های ایرانی در 30 سال اخیر، محدود به چند گونه ثابت نمایشی مانند سریال‌های تاریخی و درام‌های خانوادگی مانده‌اند و در گذر زمان با اشکال متفاوت و ظواهر متغیر تکرار شده و تنها در موارد معدودی مسیر رشد را طی کرده‌اند.

در مقابل این گونه‌های نمایشی، گونه‌های دیگری هم وجود دارد که یا به کلی مغفول مانده‌اند یا به شکلی حداقلی و در قالب چند نمونه معدود فرصت ابراز وجود یافته‌اند. سریال‌های وامدار وقایع مذهبی و آیینی مثل امام علی(ع) که مهم‌ترین و محبوب‌ترین سریال در این چارچوب داستانی است و تنهاترین سردار، ولایت عشق، مریم مقدس(س)، مسافر ری و بشارت منجی از آن جمله‌اند، سریال‌های وامدار وقایع و روایات مرتبط با تاریخ معاصر یا تاریخ کهن مثل هزاردستان، سلطان و شبان و سربداران، سریال‌های تاریخی شخصیت‌محور مثل ابن‌سینا، دکتر قریب، شهریار و کوچک جنگلی و بالاخره درام‌های خانوادگی، عمده حجم سریال‌های ساخته شده در دوران پس از انقلاب را تشکیل می‌دهند. درست است که در این بین درام‌های خانوادگی پرمخاطب‌ترین گونه نمایشی در میان سریال‌ها بوده‌اند، روند تولیدشان نه‌تنها در ایران، که در دنیا هم هرگز رو به کاهش نگذاشته و حتی گاه شدت هم گرفته است، اما واقعیت این است که یکی از نقاط ضعف سیستم سریال‌سازی در تلویزیون ایران همین محدود بودن قالب‌ها و ژانرهاست.

در مسیر ذائقه تماشاگر

تماشاگر جهانی به‌عنوان تماشاگر هدف یک شبکه جهانی مثل شبکه سحر، اکنون با فرم‌ها و قالب‌ها و ژانرهای مختلف و متنوعی آشناست و ذائقه تماشاگر امروز طالب تنوع و تکثر دراماتیک و داستانی است. در این مسیر تلفیق ژانرها و سبک‌های کمتر تجربه شده در عرصه سریال مثل آثار پلیسی و حادثه‌ای و علمی ـ تخیلی و معمایی و...، با آداب و سنت‌های بومی و نشاندن حوادث و رویدادهای این آثار بر بستر فرهنگ ایرانی ـ اسلامی، می‌تواند در عین ایجاد امکانات بیشتر برای معرفی و مطالعه این فرهنگ از زوایا و دریچه‌ها و منظرهای گوناگون، در جلب تماشاگر جهانی شبکه‌ای نظیر شبکه سحر که نه‌تنها به دوبله و پخش سریال‌های ایرانی می‌پردازد، که خود دستی بر تولید سریال‌های جذابی چون «ثقه‌الاسلام»، «قائم‌مقام فراهانی»، «سقوط»، «روزنامه‌چی‌ها»، «قاب‌های خالی» و... دارد، موثر باشد و او را ترغیب به تماشا و پیگیری این آثار کند.

در این مسیر، باید به این نکته هم توجه داشت که در جهان امروز و برای مخاطب امروز، دیگر روش‌های سنتی و قدیمی ساخت سریال نمی‌‌تواند پاسخگو باشد. یکی از دلایل اصلی جذابیت سریال‌های آمریکایی و کیفیت بالای دراماتیک آنها، توجه به کار گروهی در عرصه نویسندگی و فیلمنامه‌نویسی است. در کشور ما هنوز که هنوز است، وظیفه نویسندگی سریال‌ها به عهده تنها یک فیلمنامه‌نویس است و برای ایده‌پردازی یک سریال بلند چند ده قسمتی و همواره جذاب و تر و تازه پیش بردن آن، خلاقیت تنها یک نویسنده به سختی می‌تواند پاسخگو باشد و کفایت کند. سریال‌های بزرگ آمریکایی به لحاظ اجرا و شیوه‌های کارگردانی معمولا از استاندارد مشخص و متداولی برخوردارند و در کشور ما کارگردان‌های بسیاری توان کارگردانی و اجرا در آن سطح را دارند؛ اما آنچه این سریال‌ها را جذاب و متمایز جلوه می‌دهد، فیلمنامه‌هایی بشدت جذاب و متفاوت است که در بیشتر قریب به اتفاق موارد حاصل همکاری تیم زبردستی از نویسندگان است.

فیلمنامه‌های فکر شده

اکنون در بین هزاران شبکه تلویزیونی که در رقابت تنگاتنگ با یکدیگر مدام در تلاش جذب تماشاگر بیشتر و گرفتن گوی سبقت از یکدیگرند، موفقیت تنها در گرو باور به جذابیت‌ها و ارزش‌های ملی و میهنی و عرضه آنها به هنرمندانه‌ترین و حرفه‌ای‌ترین شکل ممکن است. کافی است از اصرار و پافشاری بر روش‌های بارها تکرار شده که حاصلی جز ملال نداشته‌ است، دست کشید و جهانی اندیشید... و می‌دانیم که جهانی‌ترین هنرمندان و محصولات هنری، همواره بومی‌ترین و اصیل‌ترین آنها بوده‌ است. علاوه بر ساخت سریال، شبکه سحر در پخش سریال‌های ایرانی که با شیوه دوبله در سیماهای اردو، انگلیسی، کردی و آذری و زیرنویس در سیماهای بوسنیایی و فرانسوی به نمایش در‌می‌آید، پیشتاز بوده تا جایی که در کشورهای کردزبان، سریال‌های دوبله‌شده‌اش تکثیر شده و دست به دست می‌چرخد. سریال‌هایی مانند یوسف پیامبر(ع) و مختارنامه که در زمان پخش از شبکه سحر، موجی از علاقه‌مندان در کشورهایی چون عراق، آذربایجان و شبه قاره هند به راه انداخت؛ سریال‌هایی که با دوبله قوی و محتوای پاک و آموزنده، بازار سریال‌های غربی و آمریکایی را در این کشورها کساد کرده است.

حال که این شبکه برون‌مرزی جای خود را در میان سیل علاقه‌مندان به سریال‌های ایرانی پیدا کرده است و تجربه موفق تولید فیلم‌های سینمایی چون «خاک و مرجان»، «پاریس تا پاریس»، «راه نجات»، «سهم گمشده»، «سیاه سپید» و... را در کارنامه خود دارد، بهتر آن‌که با دانش فرهنگی که از مخاطبان خود دارد، گام بلندتر و موثرتری در عرصه ساخت سریال‌هایی در فضای جغرافیایی مخاطبان و مطابق فرهنگ آنها بردارد و از فرصت شگرف انتقال فرهنگ و دیدگاه‌های ایران اسلامی به آن سوی مرزهای ایران از کانال تولیدات جذاب نمایشی، به بهترین نحو بهره‌برداری نماید. امید آن‌که صدا و سیما نیز زمینه‌های پیشرفت و شکوفایی هر چه بیشتر حرکتی را که شبکه سحر، آغازگر آن در میان شبکه‌های برون‌مرزی رسانه ملی بوده است، فراهم آورد. (سیدرضا صائمی/ ضمیمه قاب کوچک)