تجاوز به حریم تمساح ایرانی

از نظر طبقه‌بندی، راسته سوسمارها شامل کروکودیل‌ها یا تمساح‌ها، کایمن‌ها، الیگیتورها و قاریال‌ها می‌شود. راسته کروکودیل‌سانان در ایران فقط یک خانواده به نام کروکودیلیا دارد. از این خانواده نیز فقط گونه تمساح تالابی یا تمساح پوزه کوتاه ایرانی در ایران زیست می‌کند.

این‌گونه که بومی کشورهای هند، ایران، نپال، پاکستان و سریلانکاست، از نظر اندازه یک حیوان با جثه متوسط است.

در منطقه جنوب شرقی بلوچستان به این گونه گاندو گفته می‌شود که زیستگاه اصلی آنها تحت‌عنوان «منطقه حفاظت شده گاندو»، در حال حاضر توسط سازمان محیط‌زیست، مدیریت می‌شود.

تمساح پوزه کوتاه که در طبقه‌بندی اتحادیه بین‌المللی حفاظت از طبیعت و منابع طبیعی در رده آسیب‌پذیر جای گرفته، از نظر حفاظتی گونه‌ای بسیار حائزاهمیت است.

با توجه به کاهش تعداد این‌گونه، بخصوص در زیستگاه‌های طبیعی، طرحی تحت عنوان «تکثیر و پرورش آن در اسارت» دنبال می‌شود.

به‌منظور بررسی بیشتر طرح‌های حفاظتی و سایر طرح‌‌های تحقیقاتی برآن شدیم تا با مهندس کیوان هوشمند مدیر انجمن دیده‌بان محیط‌زیست و حیات‌وحش ایران مصاحبه‌ای انجام دهیم.

چه شرایطی باعث شده طرح تکثیر و پرورش گاندو در محیط غیرطبیعی و در اسارت در اولویت قرار بگیرد؟

کاهش تعداد تمساح پوزه کوتاه مردابی در اثر خشکسالی، گسترش فعالیت‌های انسانی و تخریب زیستگاه‌های طبیعی این‌گونه در استان سیستان و بلوچستان و در معرض خطر انقراض قرار گرفتن نسل گاندو باعث تلاش برای حفاظت از آخرین بازمانده‌های این‌گونه ارزشمند شده و می‌توان گفت مهم‌ترین دلایلی بوده که طرح تکثیر و پرورش در اسارت گاندو را در اولویت قرار داده است. با توجه به این‌که در شرایط طبیعی به‌دلیل خطرات زیاد، به‌طور معمول کمتر از 2درصد تخم‌های گاندو می‌توانند به مرحله بلوغ برسند؛ به همین دلیل تکثیر و پرورش گاندو در سایت تحقیقاتی ریکوکش و در شرایط اسارت که برای مراقبت از تخم‌ها و رهاسازی نوزادان پس از رسیدن به سن بلوغ که در حدود یک‌سالگی است، طراحی شده، می‌تواند به‌عنوان یکی از روش‌های موثر در راستای حفظ جمعیت این‌گونه با ارزش تلقی شود.

آیا سایت تحقیقاتی ریکوکش چابهار از شرایط کافی برای حفاظت از این‌گونه برخوردار است؟

هم‌اکنون با توجه به این‌که حدود 30 تمساح پوزه کوتاه در فضایی به وسعت تقریبی ده هکتار در سایت تحقیقاتی ریکوکش که تحت مدیریت اداره کل حفاظت محیط‌زیست استان سیستان‌و بلوچستان و تحت‌نظر اداره حفاظت محیط‌زیست شهرستان چابهار قرار دارد، نگهداری می‌شوند، شرایط محیطی و مدیریتی برای حفاظت از گاندو فراهم است، ولی با افزایش جمعیت و تعداد گاندوها در این سایت باید متناسب با افزایش جمعیت، شرایط و امکانات لازم هم تامین شود.

باتوجه به خشکسالی‌های گسترده طی سال‌های 77 تا 83 و کاهش قابل توجه تعداد گاندوها، روند ادامه مطالعات از آن پس بیشتر در چه راستایی متمرکز شده است؟

بعد از خشکسالی‌ها، روند مطالعات و برنامه‌ریزی‌ها بیشتر به سمت شناسایی زیستگاه‌های جدید و زیستگاه‌های باقیمانده از خشکسالی، همین‌طور برآورد نسبتا دقیق جمعیت گاندو که البته کار خیلی مشکلی است، متمرکز شد. با توجه به این‌که گاندو، گونه‌ای خجالتی است و روزها کمتر فعالیت می‌کند، برآورد جمعیت دقیق آن کار دشواری است. روند مطالعات پس از خشکسالی بیشتر بر این مبنا بوده که تعداد گاندوها مشخص شود. حفظ زیستگاه‌های باقیمانده یکی دیگر از مواردی بود که سعی شد در تحقیقات مدنظر قرار گیرد. بعد از خشکسالی‌ها خروج گاندوها از زیستگاه اصلی‌شان و تقابل با انسان‌ها نیز تا حدی مساله‌ساز شد چرا که بسیاری از گاندوها بعد از خشکسالی از زیستگاه‌های خود خارج شدند و به برکه‌ها و آب‌بندان‌های اطراف روستاها و آبادی‌ها پناه بردند. این مساله تقابل انسان‌ها را با آنها بیشتر کرد و بالطبع خطر را برای هر دو طرف این ماجرا افزایش داد. به همین دلیل شکل‌گیری سایت‌های تکثیر و پرورش بعد از خشکسالی‌ها کمک موثری بود تا گاندوهایی که از زیستگاه خود خارج و در آب‌بندان‌ها گرفتار می‌شدند، بتوانند در سایت‌های تحقیقاتی زندگی بی‌خطری را طی کنند و منتظر بارش مجدد باران و به راه افتادن زیستگاه طبیعی خودشان باشند.

با توجه به اهمیت نقش مشارکت مردمی در حفاظت از گونه‌های در معرض خطر انقراض، تاکنون در این راستا چه آموزشی‌هایی داده شده است؟

بدون تردید نقش جوامع محلی در حفظ گونه‌های کمیاب جانوری انکارناپذیر و بسیار مهم است. می‌توان گفت که بدون همکاری جوامع محلی ادامه نسل ‌گونه‌های در معرض خطر انقراض در کشور ما امکان پذیر نیست. منتهی در مورد گاندو بر اساس یک باور قدیمی که در میان بومیان سیستان و بلوچستان وجود دارد، وجود تمساح در برکه‌ها موجب برکت و وسعت روزی مردم منطقه می‌شود. براساس این باور قدیمی خوشبختانه افراد محلی به هیچ‌عنوان به گاندو آسیب نمی رسانند و از این لحاظ نگرانی وجود ندارد. البته که این باور کهن مردم بومی قابل ستایش و شایسته توجه بیشتری است.

آیا در طرح‌های حفاظتی از کمک‌های کوچک دفتر برنامه عمران سازمان ملل نیز استفاده می‌شود؟ اگر جواب مثبت است، این کمک‌ها بیشتر در چه راستایی است؟

همکاری‌های بین‌المللی امکان بهره‌مندی از منابع مالی و آخرین تکنولوژی روز دنیا را در زمینه مدیریت و حفاظت از گونه‌های در معرض خطر انقراض فراهم می‌کند. کما این‌که برنامه عمران سازمان ملل متحد حدود ده سال است که با طرح حفاظت از یوزپلنگ آسیایی در ایران همکاری می‌کند و گویا این طرح تا سال 1394 هم تمدید شده است. البته که دستاوردهای خوبی هم برای حفاظت از یوزپلنگ آسیایی داشته، ولی تا امروز در زمینه حفاظت از نسل گاندو همکاری با برنامه عمران سازمان ملل و نهادهای بین‌المللی صورت نگرفته است.

با توجه به تکه‌تکه شدن زیستگاه این جانور، در حال حاضر وسعت منطقه حفاظت شده چقدر است؟

منطقه حفاظت شده «باهوکلات» یا همان منطقه حفاظت شده گاندو که در جنوب شرقی استان سیستان و بلوچستان و هم‌مرز با پاکستان قرار دارد، اصلی‌ترین و می‌توان گفت تنها زیستگاه تمساح پوزه کوتاه مردابی در ایران است. در منطقه حفاظت شده گاندو، زیستگاه تمساح پوزه کوتاه از شهرستان سرباز در مسیر رودخانه سرباز شروع می‌شود و بعد از ادامه مسیر رودخانه سرباز و رودخانه باهوکلات به برکه کلانی ختم می‌شود. وسعت کل منطقه حفاظت شده باهوکلات در حال حاضر 465181 هکتار است. از این وسعت فقط آن محدوده‌ای که گفته شد، زیستگاه گاندو است یعنی تمام منطقه، زیستگاه گاندو نیست. در واقع وسعت منطقه حفاظت شده کاهش پیدا نکرده ولی وسعت زیستگاه‌های گاندو در منطقه کوچک شده است.

با در نظر داشتن این‌که تمساح پوزه کوتاه ماده بشدت از تخم‌های خود محافظت می‌کند، چرا آسیب‌پذیری نوزادان تا این حد بالاست؟

مخاطرات طبیعی و غیرطبیعی بسیار زیادی نوزادان تازه متولد شده و سر از تخم برآورده گاندو را تهدید می‌کنند. بروز سیلاب‌های سنگین در زیستگاه‌های گاندو و بلعیده شدن نوزادان تازه متولد شده توسط هم‌نوعان بالغ آنها از عوامل طبیعی تهدید نسل گاندو است. تخریب زیستگاه و ورود انواع آلاینده‌های شیمیایی هم از عوامل تهدیدکننده انسانی است. بنابراین براساس این عوامل نوزادان بشدت آسیب‌پذیر هستند و فقط کمتر از 2 درصد تخم‌ها می‌توانند به سن بلوغ برسند.

از دیدگاه شما چه طرح‌های تحقیقاتی بیشتری می‌تواند درخصوص حفاظت از این‌گونه انجام شود؟

علاوه بر طرح تکثیر و پرورش در اسارت گاندو، اجرای طرح‌های اصلاح روش‌های کشت و به‌کارگیری اصول کشاورزی پایدار برای حفاظت هرچه بیشتر از منابع آبی، استفاده کمتر از آفت‌کش‌های شیمیایی، چه در زیستگاه گاندو و چه در مناطق مجاور آن و همچنین جلوگیری از کاهش جمعیت طعمه‌های گاندو یعنی سایر پستانداران و پرندگان در این منطقه می‌تواند از مهم‌ترین برنامه‌هایی باشد که باید به آنها توجه شود. گونه‌هایی که در آستانه انقراض قرار می‌گیرند و جمعیت‌شان کاسته می‌شود عموما سازمان‌های دولتی و غیردولتی را مجبور به اجرای طرح‌های تکثیر در اسارت می‌کنند و باید خاطرنشان کرد که در این میان اختلالات ژنتیکی هم پا به عرصه می‌گذارند. در واقع تحت این شرایط بسیاری از بازماندگان به ضعف ژنتیکی مبتلا می‌شوند. همین مساله نگهداری از گونه‌ها در محوطه محصور خود نیاز به تحقیقات بیشتر دارد. فرض کنید پنج یا ده موجود زنده را در محدوده محصوری نگهداری می‌کنند و تمام تبادل ژنتیکی صرفا بین همان‌ها اتفاق می‌افتد. این اتفاق حتی در مورد گوزن‌های زرد نیز رخ داده به‌طوری که در سایت تکثیر کرخه با هجوم یک آفت ساده که نوعی مگس بود، مرگ و میر گسترده‌ای در گله گوزن‌های زرد رخ داد. لازم به ذکر است که احتمال وقوع اتفاقاتی از این قبیل در مورد گونه‌هایی که به صورت طبیعی تکثیر می‌شوند، بسیار کمتر است.

این خانواده ترسناک و باستانی

شجره خانوادگی تمساح‌ها خیلی قدیمی و باستانی است. رد پای اجداد آنها را می‌توان در عصر دایناسورها تعقیب کرد.

عصری که از حدود 265 میلیون سال پیش آغاز شده و تا 66 میلیون سال قبل ادامه داشته است. این دوران دقیقا مقارن با زمان حکمفرمایی دایناسورها در سیاره زمین بوده است.

اواخر دوره زمین‌شناسی تریاسه، یعنی حدود 210 میلیون سال قبل، اجداد واقعی تمساح‌های امروزی پا به عرصه حیات گذاشتند.

علت بقای نسل تمساح‌ها در مقایسه با دایناسورها این بود که دایناسورها خونسرد بودند، اما اگر بخواهید بدانید خونسردی چه ربطی به انقراض دارد باید به تئوری‌هایی که درباره دلیل انقراض دایناسورها بیان می‌شود، توجه کرد.

گفته می‌شود در پایان دوران دایناسورها، خرده سیارک سرگردانی با زمین برخورد کرده و متعاقب آن حجم عظیمی گرد و خاک و گازهای سمی آسمان سراسر زمین را تیره و تار کرده است.

غبار غلیظ باعث شده تا نور خورشید به سطح زمین نرسد و در نتیجه کاهش ناگهانی دما و سرمای بی‌سابقه در زمین را در پی داشته است.

کاهش درجه حرارت و تابش نور خورشید نه‌تنها حجم تولید گیاه به‌عنوان غذای دایناسورها را به شدن کاهش داد بلکه عملکرد بدن آنها را نیز به‌دلیل خونسرد بودن مختل کرد. در مقابل تمساح‌ها به آب یعنی جایی که درجه حرارت آن نسبت به هوا ثابت‌تر است، پناه بردند، اما آنها نیز از گزند تغییر شرایط محیط زندگی خود در امان نبوده‌اند.

فرناز حیدری - جام‌جم