جای خالی پژوهش در «داستان انقلاب»

در فرهنگ‌های سیاسی واژه انقلاب به تحولات ناگهانی و شدیدی که در اوضاع سیاسی، اجتماعی و اقتصادی روی می‌دهد و یک دولت (یا نظام حقوقی اجتماعی و اقتصادی) مستقر جای خود را به دیگری می‌دهد. این‌گونه تحول را اغلب با زور و خشونت و طغیان مردم تعریف کرده‌اند.

شاید کتاب «سیاست» ارسطو نخستین نظریه پردازی سیاسی جهان محسوب شود. او در فصل پنجم این کتاب به تفصیل درباره انقلاب بحث کرده است.او انقلاب را بیشتر به معنای تشکیل دسته یا گروهی برای رسیدن به مقصودی سیاسی می‌گیرد؛ خواه از راه قانونی و خواه غیرقانونی.

اما کسان دیگری چون«هاناآرنت» بعدها بر تعریف ناشدنی انقلاب تاکید کردند. آرنت معتقد بود که «انقلاب را نمی‌توان به معنای محدود مقید کرد» آرنت برخلاف دیگر نظریه‌پردازانی که انقلاب آمریکا و فرانسه را در عوض یکدیگر گذاشته و آنها را به عنوان نمونه‌هایی از انقلاب دانسته‌اند که نشان‌دهنده الگوی نظری است، در طول یکدیگر می‌داند و انقلاب فرانسه را بیش از آن که از عوامل درونی متاثر بوده باشد، تحت‌تاثیر انقلاب آمریکا ارزیابی می‌کند.

در طول نیمه دوم قرن نوزدهم کسانی مانند «نیچه» و «لوبن» انقلاب را انفجار وحشیانه و از بند رسته و مخرب مردم دانستند» روان‌‌شناسان این مکتب، انقلاب را تظاهر «روان توده‌ای» می‌خوانند و آن را با «بازگشت» به ذهنیت اولیه (Primitive) که در آشفتگی‌های روانی فرد ظاهر می‌شود، قیاس می‌کنند. گرچه انقلاب بیشتر به عنوان یک مفهوم سیاسی برای تفسیر تغییر اساسی در یک نظام ارزشی به کار می‌رود، اما همواره دامنه دگرگونی‌های نظام‌های سیاسی ـ اجتماعی حوزه ادبیات را هم متاثر می‌کند. البته تاریخ جهان گواه است که هر دگرگونی سترگ در شکل و مضمون ادبیات همواره مشروط به دگرگونی‌های عظیمی در زندگی اجتماعی بوده است. این دیدگاه‌های نظریه انقلاب، تفاوت‌های دیدگاهی بین نویسندگان ایجاد کرده است. گروه یا دسته‌ای از نویسندگان اعتقاد دارند که نویسنده هرگز نباید سرنوشت جامعه و معضلات آن مثل بی‌عدالتی، ظلم و خشونت حاکم به توده‌ها را نادیده بگیرد. آنها اعتقاد دارند که برای گسترش فرهنگ برابری انسان، باید در نظام‌های حاکم، دگرگونی ایجاد کرد و روایت این ادوار تاریخی و انعکاس آن را در حوزه ادبیات، از وظایف یک نویسنده به حساب می‌آورند. ایدئولوژی سوسیالیستی نهایت تلاش خود را کرده تا با خلق ادبیاتی از این دست، این جلوه ادبی را وسیله‌ای برای توسعه اندیشه‌های آرمانی خود سازد. نگاهی که طی آن، نتیجه محتوم نظام سرمایه‌داری با انقلاب قریب‌الوقوع ستمدیدگان آشکار می‌شود اگرچه تاریخ تحولات اجتماعی جهان توانست تضاد آشکار تئوری و پراتیک این جبر تاریخی را پنهان سازد، اما سال‌های سال نویسندگانی بودند که با خلق آثاری تلاش کردند وقوع انقلاب را به عنوان «سیر طبیعی» تاریخ معرفی کنند.

مثلا ماکسیم گورکی از چهره‌های شاخص این جریان ادبی در رمان «کلیم سامگین» به توصیف ادوار تاریخ روسیه تا انقلاب اکتبر می‌پردازد؛ دوره‌ای که جنبش‌های انقلابی علیه بورژوازی حاکم شکل می‌گیرد و در نهایت به انقلاب روسیه تبدیل می‌شود. در این اثر گورکی به توصیف ستم‌های طبقاتی، اعتصاب‌ها و شکل‌گیری مبارزات کارگران و کشاورزان می‌پردازد. شعار گورکی این بود که «نباید به آینده تردید کرد، آینده به ما تعلق دارد.» و این آینده چیزی نبود جز تحقق انقلاب آرمانی او. گورکى همچنین در رمان «مادر» شخصیتی را در دل تحول اجتماعی نشان می‌دهد.

امیل زولا در رمان «ژرمیتال» تصویر دقیقی از شرایط طاقت‌فرسا و غیرقابل تحمل زندگی کارگران ارائه می‌کند که تا حد زندگی حیوانی سقوط کرده است و در«پیاله فروشی» هم هنگام توصیف طبقه ستم‌کشیده به او حق طغیان و انقلاب می‌دهد. او همواره در آثارش نشان می‌دهد که چگونه «شبح سرخ انقلاب» نزدیک می‌شود و توده‌های زحمتکش را به دنبال خود می‌کشد. در رمان «گذر از رنج‌ها»ی الکسى تولستوى انقلاب بلشویکى ۱۹۱۷و حوادث بعد از آن مثل جنگ هاى داخلى جنگ جهانى اول و... را تصویر می‌کند و همچنین «دن آرام» نوشته میخائیل شولوخف به توصیف انقلاب می‌پردازد.

البته اندیشه انقلابی را نباید تنها در انقلاب اکتبر روسیه خلاصه کرد، زیرا انقلاب فرانسه نیز تاثیر عظیمی بر تمام مراحل زندگی اجتماعی و فکری اروپا گذاشت و هنر و ادبیات آن را وارد مرحله نوینی کرد. اما در مقابل این اندیشه‌های انقلابی، گروهی از نظریه‌پردازان ادبی بودند که با بررسی رویدادهای سیاسی و تحولات ادبی در دوره‌های مختلف تاریخی «در سیرتکامل تاریخی» سوسیالیست، تشکیک کردند. این مطالعات که حاصل بررسی نتایج انقلاب‌های جهانی در دوره‌های مختلف بخصوص انقلاب فرانسه و انقلاب اکتبر بود، نشان داد این دگرگونی‌های انقلابی نتوانسته شرایط زندگی انسان‌ها را به طور قاطع و اساسی تغییر دهد و از این دگرگونی‌ها همواره به عنوان تعویض قدرت یاد می‌کنند نه تحولی در نظام ارزش‌های جوامع. آلبر کامو از جمله نویسندگانی بوده که در آثار خود به مساله انقلاب پرداخته است. او روح انقلاب را «در اعتراض به سرنوشت بشر نهفته می‌داند.» کامو با اتکا به تحلیل اسطوره «پرومته»، برضرورت و اصالت عصیان علیه وضع موجود در جامعه معاصر غرب تاکید می‌کند. او با نگرش انتقادی به انقلا‌ب‌های فرانسه و روسیه، آنها را نوعی طغیان تاریخی قلمداد می‌کند. کامو معتقد است بورژوازی قرن هجدهم در جهان‌بینی جدید روشنگری، راهگشای نوع نیست‌انگاری در تاریخ اروپا بوده است (نیست‌انگاری فردی در انقلاب فرانسه و نیست‌انگاری دولتی در انقلاب روسیه). به نظر او، انقلابیون فرانسه «می‌خواستند برادری را بر بنیاد قانون تجریدی رومیان مستقر سازند» از بورژوازی قرن هجدهم، آنان قانون را جانشین فرمان‌های دینی کردند.انقلاب مثل بسیاری دیگر از پدیده‌های اجتماعی، هم جلوه‌ای پر شکوه و تاریخ‌ساز و هم چهره‌ای خشن و مصیبت‌بار دارد. کند ورسه در کتاب «طرح تصویر تاریخی ترقی فکر آدمی» این دوگانگی را بیان کرده است: «می‌بینیم کوشش‌های اعصار اخیر موجب ترقی بسیار فکر آدمی شده‌اند اما چندان کمکی به تکامل نوع بشر نکرده‌اند؛ به عظمت و شکوه انسان افزوده‌اند، تا اندازه‌ای نیز به آزادی او کمک کرده‌اند، ولی تقریبا هیچ‌کاری برای تامین شادی او انجام نداده‌اند» محافظه‌کاران اغلب بر چهره دوم انقلاب تاکید می‌کنند و آن را یکسره ویرانگر و تباه‌کننده می‌دانند.

آثاری که ابعاد مثبت و منفی انقلاب را به نحوی متوازن بررسی کنند، بسیار نادرند. شاید مهم‌ترین آنها نوشته‌های آلکسی دوتوکویل درباره انقلاب فرانسه باشد که در آنها نفرت از واقعیات ملموس انقلاب با احترام برای ارزش‌هایی که انقلاب به نام آنها صورت گرفته بود، جمع شده است. رمان‌هایی هم نوشته شده که موضوع اصلی آن انقلاب است در واقع با هدف نقد انقلاب‌ها نوشته شده است. از آن جمله «۱۹۸۴» و «قلعه حیوانات» نوشته جورج اورول و دکتر ژیواگوى، بوریس پاسترناک یا مجمع الجزایر گولاک آلکساندر سولژنیتسین یا «دل سگ» بولگاکف و...

سال‌های اخیر اصطلاح «داستان انقلاب» بسیار به کار رفته است اما باوجود کاربرد نسبتا فراوانش، تعریف روشنی ندارد. چنین به نظر می‌رسد «داستان انقلاب» به هر داستانى اطلاق می‌شود که موضوع اصلى آن، انقلاب (مخالفت و مبارزه با رژیم شاه) باشد. اگر چنین باشد بسیاری از آثار نویسندگان قبل از انقلاب که در داستان‌های خود به توصیف و تصویر مبارزات مردم علیه حکومت می‌پرداختند (که البته کم هم نیست) می‌توان شامل این تعریف شود. البته از آنجا که ابتدای این تعریف مشخص نیست، لاجرم انتهایش هم ممکن است معلوم نشده باشد. آیا حوادث سال‌های پس از انقلاب هم شامل این تعریف می‌شود یا خیر و اگر پاسخ این سوال، مثبت است تا کجای تاریخ پس از انقلاب را شامل می‌شود. جنگ‌هاى داخلى، جنگ با دشمن خارجى، درگیری‌های سیاسی و...

بی‌تردید «همگام با انقلاب» نوشته اکبر خلیلی و «لحظه‌هاى انقلاب» نوشته محمود گلابدره‌اى از نخستین آثاری است که درباره انقلاب نوشته شده است اگرچه این آثار داستانی نیست. «همگام با انقلاب» یادداشت روزانه‌های نویسنده است از روز‌های انقلاب و «لحظه هاى انقلاب» به شیوه‌ای خاطره گونه و در برخی موارد با نثر ادبی، حوادث انقلاب را بیان مى کند.

از جمله آثاری که در مورد انقلاب نوشته شده، می‌توان از «زنده باد مرگ» نوشته ناصر ایرانى یاد کرد که شاید نخستین اثری باشد که به موضوع انقلاب پرداخته است. در این رمان نسبتا حجیم داستان یک گروه سیاسی در اوج انقلاب روایت می‌شود. راوى با دیدن مردم در خیابان‌ها و همه‌گیر شدن انقلاب بتدریج ذهنش روشن مى‌شود. او به جریان توده‌هاى مردم در خیابان‌ها مى‌پیوندد. کتاب «مادر، شهادت‌ فرزندت‌ مبارک‌» نوشته فهیمه‌ خدادوست‌ هم روایت زندگی جوانی است به‌نام محسن‌که به‌ علت‌ تنگدستی‌ به‌ تهران‌ می‌آید و در کتابخانه‌ به‌ یک‌ کتاب‌ سیاسی‌ برخورد می‌کند و پس‌ از مطالعه آن‌ با دیگر دوستان‌ و همکلاسان‌ خود (چون‌ حمید و کاظم‌) به‌ صف‌ انقلابیون‌ می‌پیوندد. در جریان ‌درگیری‌ هفده‌ شهریور، کاظم‌ به‌ شهادت‌ می‌رسد. محسن‌ طی درگیری‌ با نیروهای‌ رژیم‌ از ناحیه کمر تیرخورده‌، فلج‌می‌شود. در «طلوع‌ در صبح‌ روزدیگر» نوشته حسین‌ اعرابی‌، کیوان‌ دانشجوی‌ سال‌ آخر عاشق‌ رایکا می‌شود. پدر رایکا سرهنگ‌ ارتش‌ است‌. کیوان‌، در جریانات‌ سیاسی‌ به‌ زندان‌ می‌افتد. پس‌ از آزادی‌، متوجه‌ ازدواج‌ رایکا با دکتری‌ از آمریکا می‌شود. کیوان‌ سرخورده‌، آغاز به‌ تدریس‌ ریاضی‌ به‌ بیژن‌ (پسرقوام‌السّلطنه‌) می‌کند. پس‌ از پیروزی‌ انقلاب‌، بیژن‌ برای‌ جنگ‌ به‌ جبهه‌ می‌رود و مفقودالاثر می‌شود.

در «اسیر زمان» نوشته اسماعیل‌ فصیح‌، مهندس‌ کمال‌ آریان، برای‌ تدریس‌ به‌ دانشکده‌ نفت‌ آبادان‌ می‌رود. دانشجویی به‌ نام‌ علی‌ ویسی‌ از فعالان‌ انقلاب‌، اثر زیادی‌ بر او می‌گذارد.

علی‌ ویسی‌ دختری‌ از کارکنان‌ دانشکده‌ را نامزد می‌کند. رئیس‌ شهربانی‌ نیز خواستار این‌ دختر است‌. برای‌ علی‌ پرونده‌‌سازی‌ می‌شود، او را به‌ زندان ‌می‌اندازد. پدر دختر بر اثر ناراحتی‌ فوت‌ می‌کند. در این‌ بین‌، انقلاب‌، پیروز و به‌ دنبال‌ آن‌، آتش‌ جنگ‌ برافروخته‌ می‌شود. علی‌ ویسی‌ به‌ جبهه‌ می‌رود.

در «آن‌ مرد در باران‌ رفت‌» نوشته شهرام‌ شفیعی‌ سمیرا، خاطرات‌ خود را نقل‌ می‌کند. از پدرش‌ می‌گوید که‌ پس‌ از مرگ‌ همسر اول‌ خود به‌ ایران‌ می‌آید و با مادرش‌ آشنا می‌شود و با او ازدواج‌ می‌کند. تولد خواهران‌ و برادرش‌، قبل‌ از انقلاب‌ و برخورد مأموران‌ دولتی‌ و ساواک با پدرش‌ را شرح‌ می‌دهد. دوران‌ مدرسه‌ و مساله‌ حجاب‌ و درگیری‌ با مسوولان‌ مدرسه‌، دوران‌ انقلاب‌ و تظاهرات‌ در شهر، شروع‌ جنگ‌ و کشته شدن پدر و مادرش.

«بارقه‌، دختری‌ از تبار یاس‌ها» نوشته ناهید طیبی‌ بازگویی‌ خاطرات‌ پدر و مادر برسر مزار دخترشان‌ آغاز می‌شود. از زمان‌ آشنایی‌ و ازدواج‌ در دوران‌ قبل‌ از انقلاب‌، زندانی‌ در رژیم‌ پهلوی‌، تولد بارقه‌ و مصادف‌ بودن‌ آن‌ با پیروزی‌ انقلاب‌، دوران‌ جنگ. «آتش بدون دود» رمان 7جلدى نادر ابراهیمى هم روایت مبارزات 2 مرد با 2 اعتقاد (ماتریالیست و مسلمان) در رژیم پهلوى را باز می‌گوید.

«مدار صفر درجه» نوشته احمد محمود و رمان «خانه ادریسى‌ها» نوشته غزاله علیزاده هم ازجمله رمان‌هایی است که با دیدگاه‌های متفاوت به انقلاب پرداخته‌اند.

«سال‌هاى ابرى» («این ولایت»، «سلول ۱۸») نوشته على‌اشرف درویشیان، مجموعه داستان‌هایى به هم پیوسته با زمینه مبارزاتى است.

«تهران شهر بی‌آسمان» نوشته امیرحسن چهل‌تن همچنین در رمان‌های دیگر این نویسنده «سپیده‌دم ایرانی» «عشق و بانوی ناتمام» به انقلاب و تاثیر آن در زندگی آدم‌ها پرداخته است. چهل تن در این رمان، فضای انقلاب را با درونمایه اجتماعی به نمایش گذاشته است. کرامت، شخصیت اصلی این رمان از قماش آن مردهای لمپنی است که برای مردم ایران شناخته شده و ملموس‌اند. در «سپیده‌دم‌ایرانی» ایرج عضو حزب توده بوده. بعد از انقلاب به ایران باز می‌گردد و یکباره با فضایی که بعد از انقلاب در ایران به وجود آمده، روبه‌رو می‌شود. به نوعی چهل‌تن در این رمان از 2 زاویه جداگانه به انقلاب نگاه کرده است؛ یکی نگاه نویسنده به جریان‌های چپ انقلاب است و دیگری مهاجرت‌های انقلابی. «آتش از آتش» جمال میرصادقى با خود انقلاب هم ارتباط ندارد و به درگیرى‌هاى چند مبارزه با رژیم پهلوى و مشکلات آنها با ساواک مى‌پردازد. «جزیره سرگردانى» و «ساربان سرگردان»، نوشته سیمین دانشور را هم شاید به نوعی بتوان در زمینه آثار مرتبط با انقلاب به‌شمار آورد. این کتاب‌ها، از فاصله نزدیکى به انقلاب شروع مىشود و تا سال هاى اولیه جنگ ادامه مى‌یابد. «سال‌هاى بنفش» از ابراهیم حسن‌بیگى، «طبل آتش» از علی‌اصغر شیرزادی و «در حضر» از مهشید امیرشاهی و «اسماعیل» نوشته امیرحسین‌ فردی هم از معدود رمان‌های راجع به انقلاب است.

در حوزه ادبیات کودک و نوجوان در مقایسه با ادبیات بزرگسالان کارهای بیشتری نوشته شده است. «مجموعه داستان بازی» نوشته اصغر الهی کتاب کم حجم «حسین آهنى» از محمود گلاب دره‌اى از نخستین آثاری است که در باره انقلاب براى نوجوانان نوشته شده است. «سیاه چمن» نوشته امیرحسین فردی داستان اهالى روستاى خان زده و بی‌خبر از انقلاب را روایت مى‌کند. در «بچه‌هاى سنگان» حسین فتاحى و «سنگ‌اندازان غار کبود» نوشته داوود غفارزادگان حوادث دوران انقلاب در فضایی روستایی بازگو می‌شود.

اگر چه حوزه هنرى با چاپ چندین جلد از داستان‌های انقلاب برای نوجوانان، پیشقدم این نوع آثار بود. اما در دهه 70 با تشکیل «دفتر ادبیات انقلاب در کانون پرورش فکرى» و «دفتر ادبیات انقلاب اسلامی» حوزه هنرى و پس از آن مرکز اسناد انقلاب اسلامی، آثار بیشتری درباره انقلاب نوشته و منتشر شد.

و نکته آخر این‌که تاکنون پژوهش جدی و عمیقی در این زمینه انجام نشده است و نمی‌توان تحلیل دقیقی از انعکاس رویداد انقلاب در ادبیات داستانی معاصر ارائه کرد.

هاناآرنت. انقلاب/ بوریس ساچکوف. تاریخ رئالیسم/ ارسطو.سیاست/ تری ایگلتون. مارکسیسم و نقد ادبی / ابوتراب باقر زاده. ادبیات از نظر گورکی/ داریوش آشوری. فرهنگ سیاسی/ آلبرت کامو. انسان طاغی