سریال‌های دفاع مقدس در 2 روایت

این وجوه جنگ درواقع سویه سخت‌افزاری و نظامی ‌جنگ را شامل می‌شود. اما جنگ یک روی دیگر هم دارد که فلسفه و معنای جنگ تا زیبایی‌شناسی و ایدئولوژی مبارزه را در برمی‌گیرد. اتفاقا این بعد از جنگ از عمق و اهمیت بیشتری برخوردار بوده و رسالت و تکلیف رزمنده را در جبهه‌های جنگ رقم می‌زند.

سینمای جنگ نیز دقیقا متاثر از این واقعیت دووجهی است که از یک‌سو فر‌آیند بیرونی جنگ را به تصویر می‌کشد و از سوی دیگر ابعاد انسانی، اعتقادی و عاطفی این تجربه را روایت می‌کند. در واقع فیلمسازان ما یا به ابعاد دراماتیک جنگ که بیشتر ناظر برعملیات جنگ است توجه می‌کنند یا از پوسته جنگ گذشته و ابعاد ایدئولوژیک و حتی رمانتیک آن را دستمایه کار خود قرار می‌دهند.

اتفاقا این سویه ماجرا دست‌کم برای ما مسلمانان که جنگ را فراتر از مناسبات زمینی می‌نگریم و ابعاد انسانی و اعتقادی جنگ دارای منزلت و ارزش والایی است جایگاه ویژه‌ای دارد، به گونه‌ای که جنگ را یک جهاد الهی می‌دانیم. اگرچه تلویزیون ما نسبت به سینما توجه کمتری به سینما داشته است، اما در یک نگاه اجمالی می‌توان این سریال‌ها را به 2 گروه عمده، تقسیم‌بندی کرد. دسته اول سریال‌هایی که خود جنگ و مشخصه‌های آن را محور کار خود قرار داده‌اند و از ظرفیت دراماتیک آن برای بیان قصه خود بهره برده‌اند. در این مجموعه‌ها کارگردان بیشتر بر صحنه‌های اکشن و مبارزه تاکید داشته‌، اما گروه دوم به مناسبات و روابط انسانی در بستر جنگ پرداخته وجنگ صرفا بهانه و پس زمینه کار بوده است.

سریال‌سازی به واسطه پررنگ بودن مسائل و دغدغه‌های اخلاقی و خانوادگی بیش از سینما به این بعد ماجرا توجه کرده است. مثلا در سریال پرطرفدار گل پامچال شاهد قصه دختری به نام لیلا هستیم که سرنوشت و آینده او متاثر از جنگ در مسیر دیگری قرار می‌گیرد و بازهم تاثیر جنگ بر سرنوشت فردی و اجتماعی زن دیگری به نام لیلا در سریال خاک سرخ ابراهیم حاتمی‌کیا هستیم.

اصلا خود همین حاتمی‌کیا از جمله کارگردان‌هایی است که بیش از دیگران به آدم‌های جنگ و دغدغه‌های آنها می‌پردازد. حتی در حلقه سبز که سویه انتزاعی و تخیلی پررنگی داشت بازهم دغدغه این آدم‌ها را در لابه‌لای قصه برای مخاطب تعریف می‌کرد. آدم‌های جنگ به واسطه تجربه زیست ـ جهانی ویژه و معنوی در فضای متفاوتی از مردم عادی سیر می‌کنند به طوری که گاه میان دنیای خود و جهان غالب فاصله زیادی می‌بینند.

همین تضاد و دوگانگی دارای ظرفیت دراماتیکی بالایی است تا فیلمساز آن را به دنیای تصویر خود برده و سر‌و‌شکل نمایشی به آن بدهد. این صورت بندی درام جنگی، وجوه گوناگونی از آدم‌های جنگ را روایت می‌کرد. تلویزیون به واسطه برد عمومی‌تر خود و مخاطبان عام ترش، مدیوم مناسب‌تری برای پرداختن به آدم‌های جنگ و مناسبات آنها بود.

مثلا علی شاه‌حاتمی ‌در سریال نوروزی خوش رکاب ، برخی از آدم‌های جنگ را در قالب طنز به تصویر می‌کشد. هرچند تعداد سریال‌هایی که جنگ را محور کار خود قرار داده‌اند بسیار محدود بوده و از انگشتان دست هم کمتر است.

شاید بیشترین سوژه جنگی که مورد توجه سریال‌سازان قرار گرفته حصرآبادان و آزادی خرمشهر است که مثلا در سریال خاک سرخ حاتمی‌کیا بستر اصلی قصه قرار گرفته است. ضمن این‌که در سریال درحال پخش در چشم باد، مسیرقصه در جاده تاریخ به دوران جنگ رسیده است که به خاطر بازنمایی تصویری مناسب بشدت نوستالژیک بوده و تداعی‌کننده خاطرات تلخ و شیرین این دوران است و بویژه این‌که در این مجموعه، فضای شهری و اجتماعی زمان جنگ با دقت و ریزه‌کاری دراماتیکی به تصویر کشیده شده که کمتر در فیلم و سریال شاهد آن بودیم.

در واقع نگاه تاریخ‌نگارانه جوزانی به این اتفاق موجب شده تا برای نخستین بار جنگ را دریک پازل تاریخی و در امتداد وقایع دیگر تاریخ معاصر شاهد باشیم که این رویکرد، حین ایجاد سرگرمی ‌برای مخاطب به او قدرت تحلیل و تفسیر هم می‌دهد. شاید بهتر است بگوییم برای نخستین بار سویه سیاسی و بعد تاریخی جنگ در یک سریال تلویزیونی به نمایش گذاشته می‌شود.

ما ژانر سینمای دفاع مقدس را برای آثارجنگی برگزیدیم و این البته با جهان بینی و ایدئولوژی ما درباره جنگ تناسب دارد. به واسطه عقبه اعتقادی و مذهبی جنگ در فرهنگ ما، این تجربه بشری از لایه‌های عمیق‌تری برخوردار بوده و بسیاری از مظاهر اخلاقی و انسانی را در نظام معنایی خود بازتعریف می‌کند؛ لذا موقعیت‌های به ظاهر ساده در این رویکرد دارای بار دراماتیکی بوده و قابلیت نمایشی بالایی دارد که بخش بسیار کمی‌ از آن مورد توجه قرار گرفته است.

شاید تلویزیون به واسطه ارتباط بیشتر با خانواده‌ها بیش‌از هر چیز واقعه جنگ را در نسبت با وجوه عاطفی آن به تصویرکشیده است، اما جنگ تا عمق ساحت‌های فردی و اجتماعی آدمی‌ گسترانده شده و قصه‌های متعدد و متنوعی را می‌توان از دل آن بیرون کشید و مخاطب را به دنیای پیچیده و جذاب آدم‌های جنگ دعوت کرد.