شریک آسمان شویم‌

شاید تعجب کنید اگر بدانید پرنده‌نگری به عنوان یک تفریح سالم و علمی‌بیش از 200 سال است که در کشورهای اروپایی رواج دارد. مردم در این کشورها با در دست گرفتن وسایل ساده‌ای مانند یک دوربین چشمی،  یک کتاب راهنما و دفتری برای ثبت مشاهدات راهی طبیعت می‌شوند و گاه ساعت‌ها به تماشای پرندگان می‌نشینند و از رفتار جالب و صدای آنها لذت می‌برند. آنان پرندگان مختلف را پیدا می‌کنند، از آنها عکس می‌گیرند، گاهی در حلقه‌گذاری، تعیین مسیر مهاجرت و سرشماری پرندگان به دولت خود کمک می‌کنند و گاه پرنده‌ای را که گرفتار سرما، گرما، خشکسالی و یا آسیب‌های انسان ساز شده است، نجات می‌دهند. بسیاری از مواقع همین پرنده نگرها موفق می‌شوند گونه‌ای کمیاب یا در حال انقراض را کشف و ثبت نمایند.

اما این مردم نه کارشناس حیات وحشند و نه اکولوژیست یا پرنده‌شناس. بلکه مردمی‌عادی هستند، درست مثل من و شما.

مهندس پرویز بختیاری، کارشناس ارشد محیط زیست و مدیر آموزش کلوب پرنده‌نگری می‌گوید: تماشای پرندگان مرد یا زن، کوچک یا بزرگ ندارد. در دنیا پرنده‌نگری را به عنوان یک تفریح خانوادگی می‌شناسند. از طرفی در بسیاری از کشورها از جمله کانادا 90درصد از  بازنشستگان پاداش پایان کار خود را برای پیوستن به تورهای پرنده‌نگری سرمایه‌گذاری می‌کنند، و از وقت آزاد خود در طبیعت و کنار پرندگان بودن و شنیدن صدای آنها و مطالعه رفتار جالب توجه آنها لذت می‌برند.

پورنگ پورحسینی، کارشناس کمیته ملی طبیعت‌گردی نیز پرنده‌نگری را فعالیت ساده و سالمی‌ می‌داند که نه تخصص و سواد بالا می‌خواهد و نه به وسایل پیچیده و گران قیمت نیاز دارد. چاشنی لذت بردن از چنین موهبتی که بسادگی در دسترس همه قرار دارد تنها کمی‌علاقه است و دقت و حوصله. او که پرنده‌نگری را با نجوم آماتوری مقایسه می‌کند و آن را مشاهده هدفمند پرندگان می‌داند، معتقد است این کار می‌تواند امکان آشنایی عموم مردم را با تنوع و زیبایی‌هایی که در خلقت و رفتار پرندگان است، فراهم کند.

هم فال و هم تماشا

واژه  پرنده‌نگری مدت زیادی نیست که در کشور ما شنیده  و یا به کار برده می‌شود. شاید به همین دلیل است که بیشتر ما با آن آشنایی نداریم و اگر کسی ما را به تماشای پرندگان دعوت کند، احیانا آن را با کفتر بازی یا قناری بازی اشتباه می‌گیریم و با تعجب خواهیم پرسید مگر گنجشک و کلاغ هم دیدن دارند؟

اما بختیاری با اشاره به تنوع پرندگان  وحشی در کشور ما معتقد است: کسانی که وارد این عرصه می‌شوند به یک آرامش روانی می‌رسند که این آرامش، بخشی مربوط به هوای پاک و محیط طبیعی است و بخش دیگر مربوط به لذت‌بردن از تماشای رفتار زیبای پرندگان. بسیاری از روا‌نشناسان به کسانی که از کار زیاد خسته شده‌اند یا از مشکلات روحی و روانی رنج می‌برند توصیه می‌کنند وارد طبیعت شوند و پرنده‌نگری کنند.

شاید فکر کنید که همه عناصر طبیعت همین زیبایی را دارند، پس چرا اینقدر روی پرندگان تاکید می‌شود. بختیاری می‌گوید: علت این است که شما در تمام فصول می‌توانید پرندگان را ببینید؛ اما مثلا پروانه‌ها را در زمستان نمی‌توان دید. آنها در یک فصل گرم هستند و مدتی را نیز در پیله می‌گذرانند یا برای مثال خزندگان با سرد شدن هوا به خواب می‌روند.

 غالب پستانداران شب گردند و نمی‌توان آنها را دید. اما پرندگان را در همه زمان‌ها و ساعت‌ها می‌توانید ببینید. اگر شب بیرون بروید جغدها را می‌بینید و اگر روز به دل طبیعت بزنید، پرندگان روزگرد را مشاهده می‌کنید. این تفریح سالمی‌است برای تمام اقشار جامعه و همه اعضای خانواده و در دنیا استقبال بسیار خوبی از این قضیه شده است.

پور حسینی نیز ترویج تفریحاتی مانند پرنده‌نگری را برای حل بعضی معضلات و آسیب‌های اجتماعی مفید می‌داند: بسیاری از مردم نمی‌دانند وقت خود را در پارک چگونه بگذرانند. ایجاد سایت‌های پرنده‌نگری همانند وسایل ورزشی و فضاهای بازی و سیستم‌های فرهنگی موجود در پارک‌ها می‌تواند در این زمینه مفید باشد. از طرفی، بعضی پارک‌ها محل تجمع افراد خلافکار هستند. یکی از کارهایی که می‌تواند در این خصوص انجام شود پرنده‌نگری است که باعث می‌شود خلافکاران از محیط خارج شوند، با وجود افرادی که دوربین به دست دارند و معمولا نقاط خلوت و بکر پارک را برای تماشای پرندگان انتخاب می‌کنند، عرصه بر آنها تنگ شده و خواه ناخواه در موضعی قرار می‌گیرند که انجام کار خلاف برای آنها سخت می‌شود.

با همه این‌ها باید گفت پرنده‌نگری هم فال است و هم تماشا. از یک سو ترویج فرهنگ آشتی با طبیعت و حفظ محیط زیست است و از سوی دیگر، دارویی برای درمان ماشین‌زدگی و رهایی از روزمرگی.

ایران، بهشت پرندگان‌

بر اساس آنچه در کتاب پرندگان خاورمیانه آمده است، در کل خاورمیانه حدود 722 گونه پرنده قابل مشاهده است. از این تعداد، حدود 514 گونه آن را در ایران می‌توان دید. ما در ایران پرنده‌هایی داریم که از آفریقا آمده‌اند، بهار را در اینجا می‌مانند، لانه‌سازی کنند، جوجه‌آوری کرده، در شهریور ماه دوباره به آفریقا مهاجرت می‌کنند.

بختیاری تنوع پرندگان را در تهران نیز فوق‌العاده می‌داند و می‌گوید: در تهران در محدوده‌ای که از شمال به کوهستان‌های توچال، از شرق به تلو، از غرب به پارک چیتگر و از جنوب به فرودگاه امام محدود می‌شود 140 گونه پرنده وحشی داریم که بعضی مهاجرند و بهار و تابستان می‌مانند و پاییز می‌روند و بعضی زمستان‌ها می‌آیند و بهار می‌روند. سره جنگلی، پرنده‌ بومی‌مسکوست و زمستان‌ها به تهران می‌آید. در اینجا زندگی می‌کند و به این ترتیب دو پایتخت را به هم متصل می‌کند.  در پارک جمشیدیه می‌توان کوچک‌ترین پرنده ایران را دید و  از صدای بلبل هزاردستان لذت برد.

می‌بینید که کشور ما پتانسیل بسیار بالایی در این زمینه دارد، اما تا کنون چندان از این ظرفیت استفاده نشده است.

 بسیاری از کشورها سالانه میلیاردها دلار از بحث اکوتوریسم درآمد کسب می‌کنند و پرنده‌نگری یکی از پرطرفدارترین و پر درآمدترین زیر شاخه‌های اکوتوریسم است. علاقه‌مندان زیادی در سراسر جهان حاضرند برای تماشای پرندگان هزینه‌های زیادی بپردازند و به راه‌های دور و نزدیک سفر کنند. پورحسینی که معتقد است پرنده‌نگری می‌تواند گوی سبقت را از بعضی شاخه‌های اصلی بگیرد، می‌گوید: اکوتوریسم از دنیای غرب و از جهان اول به سمت ما آمده است و ما در مواردی خیلی خوب می‌توانیم این موج‌ها را بومی‌کنیم و بعد حتی نتایج و تحلیل‌های خود را به دنیا برگردانیم؛ اما برای این کار، پیش از هر چیز باید طرح موضوع شود که ما با چه مقوله‌ای مواجهیم و چه روش‌هایی داریم. پس از آن تشکل‌ها  و نهادهای مردمی‌شکل بگیرد و سپس سایت‌هایی مثل سایت‌های طبیعت‌گردی و حیات وحش میانکاله تاسیس شود.

به اعتقاد پورحسینی، اینها حلقه‌های زنجیر هستند که اگر ساخته و به آن پرداخته شود می‌تواند ایجاد اشتغال کند، بنابراین سرمایه‌گذاری روی آن بسیار ارزشمند است.

یک تفریح سالم و خانوادگی‌

اردوهای دانش‌آموزی یکی از برنامه‌های رایج مدارس است که هر از گاهی برای ایجاد تنوع در برنامه‌های آموزشی قرار داده می‌شود. به نظر می‌رسد می‌توان این اردوها را به گونه‌ای ترتیب داد که دانش‌آموزان با پرداختن به تماشای پرندگان و ثبت مشخصات آنها از یک تفریح سالم، علمی‌ و مهیج بهره ببرند. بختیاری در این زمینه می‌گوید: اغلب آموزش‌های ما به شکل تئوری است و بچه‌ها از نزدیک مسائل را لمس نمی‌کنند.

او با اشاره به تجربه خود در زمینه آموزش به کودکان می‌گوید: فکر می‌کردیم بچه‌های 7 تا 12 ساله از این کار استقبال نکنند؛ اما به طور طبیعی بسیار به این قضیه علاقه‌مند شدند و گاه مسائلی را مطرح می‌کنند که ما تعجب می‌کنیم.

مدرسان پرنده‌نگری در آموزش‌های خود مسائل پایه‌ای و جالبی را در مورد پرندگان برای علاقه‌مندان توضیح می‌دهند. این که  اصلا پرنده چیست، ما چه پرندگانی در تهران و ایران داریم  و اصلا چرا آنها را نگاه می‌کنیم. مسیر مهاجرتشان به چه شکلی است، رفتارشان چگونه است، چگونه لانه می‌سازند، چرا بعضی وقت‌ها بال و پر رنگی دارند و بعضی وقت‌ها ندارند.

سعیده کافی‌