آغاز مرگ مراتع با بهره‌برداری ۶برابری

شاید اولین عامل در ازبین‌رفتن مراتع را باید در کاهش نزولات آسمانی و خشکسالی‌ها جست‌وجو کرد. وقتی باران و برفی نبارید، کم‌کم ریزگردها و گردوغبار نمایان شده و چادر خود را بر سر مناطق مختلف گسترانید.

در این میان انسان‌ها هم برای تامین آب مورد نیاز خود، با احداث چاه‌های مجاز و غیرمجاز، آب‌های زیرزمینی را استخراج کرده و همین به عاملی برای وقوع پدیده وحشتناک فرونشست‌ها تبدیل شد.

علاوه‌ بر موارد یادشده، رشد جمعیت و محدودیت اشتغال جوانان عشایر و روستایی، سیاست حذف ارز ترجیحی و یارانه‌ای و افزایش روزافزون علوفه و نهاده‌های دامی و بالارفتن هزینه‌های زندگی نیز موجب گرایش و حرکت دامداران به سمت علوفه ارزان و خدادادی مراتع شده و درمجموع فاتحه این منابع یکی‌یکی خوانده می‌شود.

وقتی از مراتع ایران می‌گوییم، نباید چنین تصور شود که در همه استان‌ها می‌توان مرتعی عالی یافت زیرا برای به‌وجودآمدن مراتع خوب، هوای معتدل و باران کافی لازم است و این شرایط فقط در قسمت‌های محدودی از کشور ما پیدا می‌شود. کمبود و نامنظم بودن بارندگی‌ها اجازه به‌وجودآمدن مراتع مناسب را نمی‌دهند. این درحالی‌است که سطح وسیعی از ایران را مناطق خشک و بیابانی تشکیل می‌دهد که در برخی نقاط، متوسط بارندگی سالانه حتی از ۵۰میلی‌متر نیز بالاتر نمی‌رود. در مناطق خشک و بیابانی، نه‌تنها میزان بارندگی کم که توزیع آن نیز نامناسب است. به این معنی که ممکن است در طول سال یا سال‌ها اصلا بارانی نبارد. در چنین شرایطی نمی‌توان حتی انتظار مراتع نامرغوب را داشت، چه برسد به مراتع مرغوب.

حذف مراتع مسطح

مراتع ازجمله منابع مهم ایران به‌شمار می‌آیند که با ازبین‌رفتن آنها بسیاری از مشاغل و صنایع نیز محو می‌شوند. در تعریف عمومی به زمینی که در آن تاکنون هیچ زراعتی انجام نشده است مرتع می‌گویند. این جمله به آن معنی است که این زمین تاکنون شخم زده نشده، بذری در آن کاشته نشده و به‌صورت‌کلی به دست انسان تغییری در آن ایجاد نشده است. در این زمین‌ها در فصل بهار، برخی گیاهان به‌صورت خودرو می‌رویند که پوشش گیاهی را تشکیل می‌دهند. مراتع معمولا در دامنه و ارتفاعات کوه‌ها وجود دارند. در گذشته مراتعی در زمین‌های صاف و مسطح بودند اما این روز‌ها این‌گونه مراتع کمتر دیده می‌شوند و اکثر آنها به دلایل مختلف ازبین‌رفته‌اند. در خرابی وضع مراتع ایران، تنها انسان با چرای بی‌رویه احشام و شهرک‌سازی و کشت و زراعت و دیگر اقدامات مقصر نیست، بلکه در بسیاری از موارد شرایط طبیعی نیز عاملی برای ازبین‌رفتن این منابع است. از عوامل طبیعی موثر در تخریب مراتع می‌توان به آب‌وهوا و اثر گرما و تبخیر و باد شدید اشاره کرد.

هجوم دام‌ها به مراتع

وقتی از سیاست حذف ارز ترجیحی و یارانه‌ای و افزایش روزافزون قیمت علوفه و نهاده‌های دامی صحبت می‌کنیم، وقتی از بالارفتن هزینه‌های زندگی برای روستاییان و عشایر و حرکت دامداران به سمت علوفه ارزان و خدادادی مراتع می‌گوییم، منظور یک اتفاق ساده نیست. زیرا در این شرایط ۵/۲برابر بیش از حد مجاز ظرفیت مراتع، دام به این مناطق وارد شد و همین هجوم و اعمال فشار مضاعف بر پوشش گیاهی و خاک، آن را به‌شدت تحت فشار و تخریب قرار داد.آمارها نشان می‌دهد مراتع کشور نیازمند برنامه‌ریزی درست و صحیحی در جهت تقویت و پوشش گیاهی خود است.وسعت منابع طبیعی کشور ۱۳۵میلیون هکتار است که ۸۵میلیون هکتار آن، یعنی بیش از ۵۲درصد سطح کشور را مرتع تشکیل می‌دهد. این رقم در حال ریزش است که می‌تواند مشکلات زیادی به همراه داشته باشد.آن‌طور که سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری کشور اعلام کرده با اتمام و تکمیل طرح ممیزی مراتع کشور همه بهره‌برداران نیز شناسایی می‌شوند. با این‌که آمارها می‌گویند ۱۶۰هزار خانوار می‌توانند از مراتع کشور استفاده کنند اما درحال‌حاضر این رقم یک‌میلیون است. یعنی هم‌اکنون بیش از ۶.۵برابر مازاد ظرفیت از مراتع بهره‌برداری می‌شود. اگر قرار است از مراتع حفاظت شده و این منابع دوباره احیا شود باید تمام سازمان‌ها و مسئولان پای کار آمده و دوشادوش هم حرکت کنند. موضوعی که مدیرکل دفتر امور مراتع سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری کشور هم بر آن تاکید کرده و معتقد است علی‌رغم کمبود منابع انسانی و اعتباری و محدودیت امکانات و تجهیزات همواره برای حفاظت و بهره‌برداری اصولی از مراتع کشور تلاش می‌شود. البته این سازمان در این مسیر برای مدیریت چرا و ساماندهی کوچ و تقلیل مشکلات معیشتی و اقتصادی مرتع‌داران و عشایر به اجرای طرح‌های مرتع‌داری تلفیقی با بهره‌مندی از تمامی پتانسیل‌های اقتصادی مراتع ازجمله گیاهان دارویی و صنعتی، زنبورداری و انرژی‌های نو و ... جلب مشارکت و ترویج فرهنگ منابع طبیعی دست زده است.

حفاظت براساس قانون ۶۰ سال قبل

به گفته مدیرکل دفتر امور مراتع سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری کشور با بیان این‌که برابر ماده۲ قانون ملی شدن جنگل‌ها و مراتع کشور، مصوب سال۱۳۴۱ و ماده۲ قانون حفاظت و بهره‌برداری از جنگل‌ها و مراتع مصوب مردادماه سال۱۳۴۶ و اصلاحات بعدی آن، حفظ، احیا، اصلاح، توسعه و بهره‌برداری از منابع طبیعی ازجمله مراتع رسالت و وظیفه ذاتی سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری کشور است.

​​​​​​​ترحم بهزاد می‌گوید: «براین اساس این سازمان با ملاحظه مسائل فنی، حقوقی و عرفی نسبت به تدوین و ابلاغ ضوابط و شرایط بهره‌برداری از مراتع کشور از مرحله شناسایی اشخاص واجد شرایط دریافت پروانه چرای دام تا مرحله تهیه و اجرای طرح مرتع‌ داری اعم از ممیزی مرتع و صدور پروانه چرای دام، مدیریت چرا، کنترل پروانه چرای دام و ساماندهی کوچ و راهنمای تهیه، اجرا و نظارت بر طرح‌های مرتع‌داری و... اقدام می‌کند.»