هویتی که رفت؛ فست‌فودی که آمد

هرچند آن روز وقتی خبر به حاج‌آقا نورا... نجفی، حاکم شرع وقت رسید به طلاب دستور داد جلوی این کار را بگیرند و طلاب هم جلوی قطع درختان را گرفتند ولی این تنها یک نمونه از تلخی‌هایی است که این گذر تاریخی و مهم اصفهان به خود دیده و تنش بابت آن لرزیده است.

خواب دیدن برای چهارباغ زیبای اصفهانی‌ها هر چند دهه یکبار انگار باید رقم بخورد و خاطرات این پیاده‌رو و رهگذرانش را زیر و رو کند.

این تغییرات اگر به‌جا و همگون با هویت اصیل منطقه باشد مشکلی نیست و شاید در هر دوره‌ای لازم باشد اما اگر ناهمگون با ساختار فیزیکی و هویت تاریخی و حال‌وهوای اصیل آن باشد، دیگر جای تامل و توجه است؛ کمااین‌که تغییرات و تحولات ساختاری رخ‌داده در خیابان چهارباغ گرچه مورد ستایش مسوولان شهری و اجرایی طرح است اما منتقدان زیادی دارد.

چهارباغ، خیابانی حد فاصل دروازه‌ دولت (میدان دولتخانه) تا سی‌ و سه‌ پل و رودخانه زاینده رود است و سال۱۰۰۰هجری‌ قمری به دستور شاه‌ عباس‌ اول احداث شد و بخش‌جنوبی آن نیز در آن سوی رودخانه تحت‌عنوان چهارباغ بالا امتداد یافت.

در دوران پهلوی‌اول حد فاصل دروازه دولت تا چهارراه تختی با همان ساختار، تحت‌عنوان چهارباغ پایین احداث شد. مجموع این محوطه یک هویت اصیل و دلنشین و پرجنب و جوش ایجاد کرده بود که عصرهای زیبا و پرآرامشی را برای شهروندان اصفهان رقم می‌زد و گردشگران زیادی را از سراسر ایران به سمت خود می‌کشاند. این هویت تاریخی اما یکباره زیر و رو شد و جایش را به تغییراتی غیر اصیل و نچسب سپرد، آنجا که مسوولان شهری با سلیقه شخصی و مصالح امروزی بر آن شدند که لباسی نو بر تن این پیادروی پرخاطره بپوشانند اما در عمل و به‌گفته کارشناسان و معماران شهری، مُهر ناموزونی و کج سلیقگی و تخریب بر پیشانی زیبایی‌های اصیل آن کوباندند.

خاطرات قشنگ چهارباغ

محمد طالب‌نیا، محقق تاریخ و مدرس دانشگاه می‌گوید در ابتدای دوره پهلوی‌دوم خیابان چهارباغ اصفهان نه‌تنها به یک گذر که به محلی برای گردشگری عصرانه اصفهانی‌ها، محل تردد مسافران و گردشگران خارجی، محلی برای خرید و به‌ویژه خرید اقلام فرهنگی مانند کتاب و... تبدیل شد و پس از آن هم به مرکز تجمع سینماهای آن زمان به‌عنوان نمادی از روشنفکری یک جامعه رو به رشد به همگان معرفی شد.

طالب‌نیا ادامه می‌دهد: کتابفروشی‌ها، فروشندگان صفحات گرامافون و نوار کاست و دیگر اقلام فرهنگی در کنار بزازی‌ها و بستنی و یخمال فروشی‌ها به این خیابان هویت دوست‌داشتنی دیگری می‌بخشید، به‌ویژه که انتهای آن به رودخانه‌ای ختم می‌شد که جان و جانمایه اصفهان بود.

در بحبوحه نهضت انقلابی امام‌خمینی(ره) هم میدان ۲۴اسفند (انقلاب فعلی) محلی بود برای تجمع انقلابیون که با توجه به پیوستگی آن به خیابان چهارباغ عباسی، جمعیت در این خیابان گلواژه های انقلاب را فریاد می‌کردند و سنگفرش آن شاهد رخدادهای تلخ و شیرین زیادی است. با این همه این روزها خیابان چهارباغ بیش از هر زمان دیگری با هویت اصیل خود فاصله گرفته و ساختار ضلع‌شرقی آن به‌طور کلی تغییر کرده است. تغییری که به گفته بسیاری از کارشناسان، بیش از آنکه حافظ هویت چهارباغ باشد، درآمد شهر را در نظر گرفته و این خیابان را به‌دست پاساژهای تجاری کوچک و بزرگی سپرده تا امروز فقط نام و یادی از چهارباغ قدیم را یدک بکشد.

طرحی شکست‌ خورده

نه‌تنها حال و هوای چهارباغ(به‌ویژه بدنه‌شرقی آن) که ظاهرش هم آنچنان تغییر کرده که دیگر شهروندان و حتی گردشگران رغبتی به گشتزنی در آن ندارند. رامین مدنی، رئیس‌گروه معماری و شهرسازی دانشگاه هنر اصفهان می‌گوید: طرحی که با استقبال مردم مواجه نشود را باید طرحی شکست‌خورده دانست.

مدنی بازسازی چهارباغ را عاری از هویت تاریخی خود خیابان می‌داند و با اشاره به چند نمونه موفق خارجی می‌گوید: بازسازی خیابان‌هایی همچون رامبلا در بارسلون، شانزه لیزه در پاریس و نیز محدوه دان‌تاون شهر بیروت، نمونه‌هایی از فضاهای زنده و پویای شهری است که توانسته‌اند حیات و تاریخ چند دوره را در خود حفظ کنند و با داشتن سیما و منظری متفاوت و متنوع مورد استقبال مردم قرار گیرند. درحالی که در چهارباغ نه‌تنها کالبد بدنه ضلع‌شرقی، که بافت فرهنگی این گذر تاریخی نیز دستخوش تغییرشده و حالا هر کسی از این خیابان عبور می‌کند به جای آن که احساس کند از یک گذر تاریخی و فرهنگی در حال عبور است، احساس می‌کند به بورس اغذیه فروشی به‌ویژه فست‌فود سری زده است؛ کمااین‌که صندلی‌ها و میزهایی که سراسر خیابان قرارگرفته و فست‌فودهایی که روی این میزها سرو می‌شود هم موید این احساس است.

از هویت چهارباغ دور شدیم

بازسازی غیرهمگون و نامتعارف پیاده‌روی چهارباغ حتی مورد نقد مدیران شهری نیز قرار گرفته، طوری که فریده روشن، عضو سابق شورای‌شهر اصفهان معتقد است اقداماتی مثل اقدامات بدنه‌سازی باعث‌شده از هویت چهارباغ دور شویم.

روشن می‌گوید: اگر برنامه‌هایی همگون و مناسب درخصوص احیای هویت اصیل و تاریخی چهارباغ اجرا شود که البته امری زمان‌بر و هزینه‌بر خواهد بود، قطعا در آینده چهارباغ به هویت واقعی خودش نزدیک‌تر خواهد شد و به فضایی پررونق در امور فرهنگی و گردشگری تبدیل می‌شود.

ضرورت پاکسازی زوائد

این موضوع مورد نقد و توجه رئیس سابق کمیسیون معماری و شهرسازی شورای اسلامی اصفهان نیز قرار گرفته و شیرین طغیانی درباره ترمیم بدنه چهارباغ می‌گوید: چهارباغ دارای شرایطی است که با توجه به پیشینه تاریخی خود ذهنیتی را برای مردم به‌وجود آورده است که مردم به آن علاقه دارند و با توجه به این مساله اگر اتفاق درستی برای چهارباغ بخواهد رقم بخورد پاکسازی زوائدی است که به نمای چهارباغ اضافه شده است. ازجمله وجود تابلوهای بی‌محتوا که ضرورت و محتوای لازم و حتی هیچ تناسبی با شرایط فرهنگی چهارباغ ندارند.

طغیانی توضیح می‌دهد که تاسیسات جدیدی که به بدنه چهارباغ اضافه‌شده، همچنین تجاوزاتی که به بدنه بیرونی و حریم اصلی چهارباغ به علت فعالیت‌ها و تاسیسات اطراف به‌وجود آمده است باید پاکسازی شود و به نظرم اگر اتفاقی درخصوص اصلاح ساختار فعلی چهارباغ بخواهد رخ دهد مربوط به این موارد است چون این موارد آلودگی‌های بصری ناهمگنی را به‌وجود آورده و حتی بدنه را ناایمن کرده است. در همین‌خصوص با توجه به تجارب‌جهانی می‌توان بدون هیچ دخل‌وتصرف در ساختار این مجموعه نسبت به پاکسازی این نماها اقدام کرد.

یاد تئاتر و تئاتردوستان بخیر

در کنار همه ناموزونی‌های ساختاری، نمی‌توان از رشد چشمگیر نمادهای فرهنگی غیراصیل و غیرسنتی در این خیابان چشم پوشید. از نماد غیرمتعارف یک فروشگاه لباس گرفته تا ارائه فست‌فود که بی‌شک سبک‌زندگی ایرانی را نشانه‌گرفته و اینها را باید در کنار خاموشی چراغ تنها سالن تئاتر اصفهانی دید که هنرمندانی همچون مرحوم رضا ارحام‌صدر تا حسن اکلیلی و قدرت‌ا... ایزدی (آقارشید) سال‌ها در آن برنامه‌نمایشی اجرا کرده و ساعات شاد و مفرحی را برای مردم رقم زده‌اند.

حسن اکلیلی، پیشکسوت هنر نمایش در کشور که ایرانیان او را به نام آقای گرفتار می‌شناسند، دراین‌باره به ما می‌گوید: در سال‌های گذشته، پنجشنبه شب‌ها از پلاک خودروهایی که در حاشیه چهارباغ پارک کرده بودند، می‌فهمیدیم که بسیاری از آنها اصفهانی نیستند و برای چهارباغ‌گردی و دیدن تئاتر به اصفهان آمده‌اند و این موضوع را در مراوده و گفت‌وگو با خودشان هم متوجه می‌شدیم.

این هنرمند اصفهانی می‌افزاید: چهارباغ بخشی از نماد هویت اصفهان است که مهد هنر نمایش‌بوده و این هنر نمایشی در این شهر فرهنگی برای خود سبکی را رقم‌زده که در کشور زبانزد است و نباید به این هویت دست‌اندازی شود.

موضوعی که دیگر هنرمندان اصفهانی نیز بر آن تاکید دارند و برخی نیز مانند ابراهیم شمس، فاضل اجبوری، ابراهیم کریمی و اکبر کربلایی در حسرت روزهای گذشته هویت‌فرهنگی چهارباغ رخ در نقاب خاک کشیدند.

حالا هرگاه که باران می‌بارد از نگاه اصفهانی‌ها، هنوز زیباترین نقطه اصفهان همان چهارباغی است که نیمی در تاریخ و نیمی دیگر در مدرنیته مانده اما نباید از این نکته غافل شد که نمادهای هویتی شهرها نشانی از هویت فرهنگی و تاریخی مردمان یک سرزمین است و نمی‌توان به این راحتی روی آنها اعمال سلیقه کرد.

رضا صالح پژوه - جام جم اصفهان