مقررات تنظیم وصیـت‌نامـه

خداوند متعال در قرآن کریم به همه مسلمانان سفارش کرده: «وقتی مرگتان نزدیک می‌شود و مالی از شما می‌ماند برای پدران و مادران و خویشاوندان وصیتی به نیکی کنید، این حقی است بر پرهیزکاران.‏» (آیه شریفه 180 ـ سوره مبارکه بقره) بر همین اساس هم در روایات آمده است: «سزاوار نیست مسلمان شب بخوابد مگر این‌که وصیت‏نامه‏اش زیر سر او باشد.» حالا با این اوصاف، اگر مسلمانی بخواهد وصیت‌نامه‌ای را تنظیم کند، چه مواردی را باید مورد توجه قرار دهد؟

انواع وصیت

به شخصی که وصیت می‌کند، از نظر قانونی «موصی» گفته می‌شود. موصی باید عاقل، بالغ و مختار باشد. اگر موصی در وصیت خود، مالی را برای پس از مرگش به دیگران تملیک کند، در این صورت وصیت او تملیکی گفته می‌شود. به اموالی که مورد وصیت قرار می‌گیرند، «موصی به» و به کسانی که وصیت به نفع آنها شده است، در قانون «موصی له» گفته می‌شود.

وصیت تملیکی نیاز به قبول موصی له دارد و اگر موصی له وصیت را رد کند، دیگر چیزی به او نمی‌رسد. همچنین وصیت‌کننده در وصیت تملیکی فقط تا یک‌سوم اموال خودش را می‌تواند مورد وصیت قرار دهد و از آنجاکه مابقی آن سهم وراث است، عمل به وصیت برای بیش از میزان یک‌سوم، به رضایت وراث بستگی دارد.

اما اگر وصیت‌کننده، دیون یا حقی بر ذمه‌اش باشد، یا نماز، روزه، کفاره، نذر، قسم یا سایر عبادات بر عهده‌اش باشد که قضا شده، یا بخواهد برای نگهداری از اطفال و اموالش تعیین تکلیف کند، می‌تواند «وصیت عهدی» کند. در وصیت عهدی، یک یا چند نفر عهده‌دار انجام کارها یا عمل به وصیت می‌شوند که به آنها «وصی» گفته می‌شود. وصی تا زمانی که وصیت‌کننده زنده باشد، می‌تواند وصیت را رد کند، اما بعد از فوت موصی، ولو این‌که بعد از فوت از وصیت مطلع باشد، امکان رد کردن وصیت را ندارد و باید به آن عمل کند.

وصیت چه عهدی باشد و چه تملیکی، الزامی مبنی بر کتبی بودن آن وجود ندارد و وصیت‌کننده می‌تواند وصیتش را در حضور دو شاهد عادل بیان کند، ولی وصیت‌نامه مکتوب در قانون امور حسبی دارای اوصاف خاصی است.

انواع وصیت‌نامه

وصیت‌کننده پس از این‌که وصیت خود را مشخص کرد، در صورتی که بخواهد آن را نوشته و به صورت سند در بیاورد، یا باید آن را در دفاتر اسناد رسمی و توسط سردفتر تنظیم کند یا به صورت عادی به خط خود یا خط دیگری آن را بنویسد. براساس این که، وصیت‌نامه چگونه و به چه شکلی نوشته می‌شود، سند وصیت‌نامه به سه نوع، «وصیت‌نامه رسمی»، «وصیت‌نامه خودنوشت» و «وصیت‌نامه سری» تقسیم می‌شود.

وصیت‌نامه رسمی: مقررات مربوط به تنظیم وصیت‌نامه رسمی همانند تنظیم اسناد در دفاتر اسناد رسمی است و وصیت‌کننده پس از حضور نزد سردفتر، مفاد مورد نظر را انشا و سردفتر اسناد رسمی در سند مخصوص، آن را درج و به امضای وصیت‌کننده می‌رساند، سپس مفاد آن را در دفتر مخصوص اسناد ثبت می‌کند. اگر کسی وصیت خود را به طور رسمی تنظیم کند، دیگر هیچ خدشه‌ای به آن وارد نمی‌شود و اگر کسی بخواهد خدشه‌ای به آن وارد کند، باید با دلیل و مدرک، جعلی بودن وصیت‌نامه را اثبات کند.

وصیت‌نامه خودنوشت: وصیتی است که وصیت‌کننده به خط خود می‌نویسد و به همین جهت به آن وصیتنامه خودنوشت می‌گویند. براساس ماده 287 قانون امور حسبی (وصیت‌نامه) خودنوشت در صورتی معتبر است که تمام آن به خط وصیت‌کننده نوشته شده و دارای تاریخ روز، ماه و سال به خط وصیت کننده بوده و به امضای او رسیده باشد. وصیت‌نامه خودنوشت، برعکس وصیت‌نامه رسمی، یک سند عادی تلقی می‌شود و وراث می‌توانند نسبت به آن اظهار تردید یا ادعای جعل کنند که در این صورت، ابتدا باید صحت وصیت‌نامه در دادگاه تنفیذ و سپس به آن عمل شود.

وصیت‌نامه سرّی: این نوع وصیت‌نامه ممکن است به خط وصیت‌کننده با به خط شخص دیگری باشد، اما در هر صورت باید به امضای شخص وصیت‌کننده رسیده باشد؛ اگر وصیت‌کننده بی‌سواد باشد چون نمی‌تواند امضا کند، برای همین امکان نوشتن وصیت‌نامه سری را هم ندارد. وصیت‌کننده پس از نوشتن وصیت سری باید آن را به ترتیبی که برای امانت اسناد در قانون ثبت اسناد مقرر شده، در اداره ثبت اقامتگاه وصیت‌کننده یا محل دیگری که در آئین‌نامه وزارت دادگستری تعیین شده، به امانت بگذارد. البته شخص وصیت‌کننده مادامی که زنده است، هر زمان بخواهد، می‌تواند وصیت‌نامه را از امانت استرداد کرده و هر تغییری بخواهد در آن ایجاد کند و سپس دوباره آن را به وصیت بگذارد.

شاهرخ صالحی کرهرودی - کارشناس ارشد حقوق خصوصی