قصه تنهایی سردار

سینماگری که یک هویت دوگانه دارد و علاوه بر فیلمسازی، بازیگری توانا هم هست و گاهی در آثاری که خود نساخته اتفاقا بازی‌های درخشانی ارائه داده است. البته مدل مورد علاقه او در فیلمسازی با جریان رایج در دهه 60 کاملا متفاوت و شاید به همین دلیل است که در میانه فیلم‌های هنری و دولتی آن سال‌ها، مسافران مهتاب با کاراکتر نمکی به آن درجه از شهرت و محبوبیت می‌رسد که هنوز هم می‌توان از این فیلم به عنوان یکی از نمونه‌های تجاری و خوب سینمای ایران در دهه 60 نام برد. شاید به همین دلیل است که در برنامه‌ای که فیلم هری کثیف ساخته جاودانه دان سیگل بررسی می‌شود او به عنوان کارشناس در تلویزیون حاضر می‌شود و علاقه‌اش را به این ژانر نشان می‌دهد. ژانری مبتنی بر قصه‌ای جذاب و البته هیجان‌انگیز که او هم در فیلم‌هایش به آن وفادار مانده است. فخیم‌زاده در سال‌های ابتدایی دهه 70 به تلویزیون دعوت می‌شود تا سریالی براساس دوران خلافت امام حسن مجتبی(ع) بسازد که حاصل مجموعه‌ای است به نام تنهاترین سردار که سال 75 از شبکه اول سیما پخش شد. در نوشتار پیش رو، این مجموعه و همچنین کارنامه فخیم‌زاده در بازیگری و کارگردانی به شکل اجمالی بررسی خواهد شد.

تنهاترین سردار (1375)

این مجموعه اولین تجربه فخیم‌زاده در تلویزیون است که در زمان خود تعجب بسیاری را برانگیخت، زیرا گمان عمومی بر این بود که این فیلمساز با توجه به کارنامه‌اش نمی‌تواند یک مجموعه مذهبی و تاریخی را به سرانجام برساند، اما حاصل برخلاف تصورات مجموعه‌ای شد که اگرچه نسبت به ولایت عشق و امام علی و بخصوص مختارنامه در سطح پایین‌تری قرار دارد، اما بدون شک دارای ویژگی‌های فنی مهمی نیز هست.نکته قابل توجه در این مجموعه این است که امام حسن مجتبی(ع) چه به لحاظ شخصیتی و چه موقعیت زمانی تفاوت‌های فراوانی با پدر بزرگوارشان و حتی امام حسین(ع) دارند. ایشان در دوره‌ای عهده‌دار خلافت مسلمین می‌شوند که نیروهای علوی وفادار به ایشان در کمترین تعداد خود قرار دارند و این خطر بزرگ هم جامعه مسلمین را تهدید می‌کند که اگر جنگی با معاویه در بگیرد قطعا نسل وفاداران به امام و اهل بیت به کل از بین خواهد رفت. از بین نزدیک‌ترین یاران ایشان و حتی همسرشان هم خیانت و بد عهدی صورت می‌گیرد و نهایتا امام مجبور به پذیرش صلح می‌شوند. مسلما ساختن این داستان غم‌انگیز و البته پیچیده نیاز به یک تحقیق و البته درک درست از وقایع آن دوران دارد که به نظر می‌رسد این اتفاق افتاده است. مسلما یک سال پس از پخش سریال امام علی(ع) سطع توقعات آن‌قدر بالا رفته که مخاطب دوست دارد دومین امام خود را در همان مرتبه و شکوه ببیند، اما باید توجه داشت که این بار ذات داستان به کلی متفاوت است. فخیم‌زاده با هوشمندی درمی‌یابد اکشن و هیجان مورد علاقه او در فیلمسازی نه در خود شخصیت اصلی که در داستان‌های فرعی و حتی همسر ایشان شکل می‌گیرد و از این جهت حسین گیل و افسانه بایگان این موقعیت را خلق می‌کنند. این موقعیت به همراه داستان‌های فرعی درام اصلی را شکل می‌دهد و البته این الگو چند سال بعد هم در مجموعه ولایت عشق به شکلی منسجم‌تر تکرار می‌شود. در بررسی این مجموعه باید به این نکته مهم توجه کنیم که تنهاترین سردار جزو معدود مجموعه‌ها یا حتی فیلم‌هایی است که به زندگی این امام مهربان و کریم می‌پردازد. این مهربانی به همراه شرایطی که در آن دوره بر مسلمین حاکم بوده است باعث می‌شود در تمام طول داستان مظلومیت و تنهایی امام(ع) بشدت به چشم بیاید و شاید به همین دلیل است که نام تنهاترین سردار برای آن انتخاب می‌شود. فخیم‌زاده برای نمایش چهره امام از همان شیوه رایج استفاده می‌کند، اما در ولایت عشق با یک جسارت مثال زدنی از صدای فرخ نعمتی برای امام رضا(ع) استفاده می‌کند که اتفاقا بسیار دلنشین است و البته برخلاف بسیاری از آثار، گفت‌وگوی مستقیم با امام توسط شخصیت‌ها شکل می‌گیرد و صحبت‌های امام به صورت اول شخص بیان می‌شود. تنهاترین سردار در آن دوران نوید تولد فیلمسازی در حوزه تلویزیون است که در دو تجربه مذهبی و یک سریال پلیسی توانایی خود را نشان می‌دهد.

بازیگران مجموعه تنهاترین سردار

فخیم‌زاده خود در نقشی بازی می‌کند که سال‌ها بعد در سریال مختارنامه همان شخصیت را البته به روایت میرباقری تکرار می‌کند. عمر سعد به نوعی به همراه شمر منفورترین شخصیت‌های تاریخ اسلام هستند که فخیم‌زاده در هر دو مورد با استادی تمام عمر سعد را زنده می‌کند. داوود رشیدی، اکبر زنجان‌پور و فتحعلی اویسی هم در این مجموعه و هم در ولایت عشق حضور دارند. زنجان‌پور با سابقه تئاتری طولانی و استاد داوود رشیدی با سال‌ها تجربه در سینما و تئاتر بشدت در نقش‌های خود زنده و پویا هستند و البته حسین گیل و افسانه بایگان در تنها تجربه تاریخی ـ مذهبی خود به این شکل به یاد ماندنی ایفای نقش می‌کنند. ابوالفضل‌پور عرب و سیروس ابراهیم‌زاده هم از بازیگران این مجموعه هستند که حضور پورعرب در یک مجموعه این چنینی در آن سال‌ها از خلاقیت‌هایی است که فخیم‌زاده معمولا در آن تبحر دارد همان طور که چند سال بعد انتخاب رامبد جوان برای نقش امین در ولایت عشق هم یک اتفاق عجیب و غریب تلقی می‌شود.

فخیم‌زاده؛ فیلمساز یا بازیگر؟

مهدی فخیم‌زاده در ابتدا با نقش‌های کوچک وارد سینما می‌شود، اما در دهه 60 فیلمسازی و در دهه 70 سریال‌سازی را شروع می‌کند که تقریبا در همه آنها به غیر از همسر و خواستگاری بازی می‌کند و بعضی نقش‌هایش مانند نمکی در مسافران مهتاب و عمر سعد در مختارنامه ماندگار است. اتفاقا آخرین حضور فخیم‌زاده در سینما بازی در فیلم بهروز افخمی است که در این فیلم هم کماکان بازیگری تکنیکی و قابل است و شاید بتوان گفت فخیم‌زاده در هر دو جایگاه شناخته شده و موفق است. بسیاری از فیلمسازانی که در فیلم‌های خود بازی می‌کنند یا بازیگرانی که فیلم می‌سازند در یکی از این دو برجسته‌تر هستند و البته این نکته درباره فخیم‌زاده صدق نمی‌کند و چه‌بسا نتوان آثار او را به این شکل تفکیک کرد و البته طنز داستان اینجاست که دو فیلمی که او در آن حضور ندارد بهترین آثار دوران فیلمسازی این کارگردان - بازیگر شکل می‌گیرد. همسر با بازی مهدی هاشمی و گلاب آدینه و خواستگاری با بازی مرحوم هادی اسلامی از مهم‌ترین فیلم‌های اجتماعی و کمدی دوران خود هستند که حکایت از ذوق و طنازی خالقش دارد که البته جایش این روزها در تلویزیون خالی است.

تنهاترین سردار و مجموعه امام علی(ع) از اولین مجموعه‌هایی است که تلویزیون به شکل جدی و البته با جسارت به زندگی ائمه معصومین(ع) ورود می‌کند تا میزان ارادت و عشق ایرانیان به ایشان را به نمایش درآورد. با یک نگاه به تولیدات سینمایی و تلویزیونی سایر کشور‌های مسلمان درمی‌یابیم به غیر از یکی دو کشور و آن هم در سطحی بسیار پایین‌تر، ایران و هنرمندان ایرانی همواره با عشق به سراغ تاریخ اسلام رفته‌اند و بخصوص تلویزیون همواره در این راه پیشرو بوده است. تولید نزدیک به 10 سریال سنگین تاریخ اسلام و البته پیامبران نشان می‌دهد ظرفیت عظیمی به لحاظ نیروی انسانی و البته تفکر در ایران وجود دارد که باید سازماندهی شود. مهدی فخیم‌زاده بی‌شک نمونه بسیار خوبی از کشف و مدیریت مجموعه تلویزیون در این موضوع است که 4 سال بعد از تنهاترین سردار با مجموعه ولایت عشق هنر خود را به نمایش می‌گذارد.

این روزها مقارن با نیمه رمضان، تولد امام حسن مجتبی(ع) و کریم اهل بیت است. امامی که در سخت‌ترین روزهای تاریخ اسلام تنها و مظلومانه در مقابل نامردی‌ها و جفاکاری اطرافیانش ایستاد تا قرن‌ها بعد لقب تنها‌ترین سردار را داشته باشد. سرداری مهربان و رئوف که قرن‌هاست در دل‌ حق‌طلب ایرانیان جای دارد.

علیرضا قاسم بریشی