پرورش تیلاپیا بر سر دوراهی

متخصصان شیلات و محیط زیست که خیلی‌هایشان در روزگاری نه‌چندان دور در ایام جوانی به عنوان دانشجو زیر سقف یک کلاس در دانشگاه می‌نشستند و در رشته‌ای به نام شیلات و محیط زیست تحصیل می‌کردند، حالا چند سالی است پس از جدا شدن این رشته به شیلات و محیط زیست گویی همکلاسی‌های سابق یکدیگر نیستند. آنها حالا بر سر موضوعاتی مثل تیلاپیا ـ اگر نگوییم به سبب اختلاف دیدگاه روبه‌روی هم قرار گرفته‌اند ـ می‌شود گفت هر کدام افق متفاوتی را از توسعه این صنعت پیش روی جامعه قرار می‌دهند.

متخصصان شیلات که حامی ایده توسعه پرورش تیلاپیا در کشور هستند می‌گویند تیلاپیا ماهی‌ای است که در 135 کشور جهان تولید می‌شود. اکنون دومین ماهی پرورشی جهان و نخستین گونه پرورشی در مناطق گرمسیری است. ایالات متحده در کنار تولید این ماهی، بزرگ‌ترین واردکننده آن محسوب می‌شود. شیلاتی‌ها به گزارش سال 2014 سازمان خوار بار جهانی (FAO) استناد می‌کنند که در آن به تولید این محصول در دنیا تأکید و تصریح شده است که این ماهی به زودی رتبه اول تولید ماهیان را به خود اختصاص خواهد داد، اما متخصصان محیط زیست می‌گویند اصولا ورود یک گونه غیربومی به یک زیست بوم همواره تبعات خاص خود را دارد و در بیشتر موارد در بلندمدت ضررهایش بیشتر از سود کوتاه‌مدتش بوده است. آنها می‌گویند ماهیان تیلاپیا به عنوان ماهیانی با ویژگی تهاجمی و نرخ زادآوری بالا در صورت کنترل نشدن جمعیت‌ به رقیب جدی برای ماهیان بومی آب‌های داخلی کشور تبدیل شوند.

ورود تیلاپیا به آب‌های آزاد مسأله این است

فرهاد رجبی‌پور، معاون مرکز تحقیقات ملی آبزیان آب‌های شور و مجری طرح تیلاپیا در گفت‌وگو با جام‌جم با اشاره به این که گونه‌های بومی تیلاپیا در کشور واجد ارزش شیلاتی و قابلیت‌های لازم برای بهره‌برداری صنعتی نیستند بر لزوم توسعه پرورش گونه وارداتی تیلاپیای نیل Oreochromis niloticus تأکید کرد و گفت: در حال حاضر حدود 600 گونه پرورشی مختلف تیلاپیا در جهان وجود دارد که محققان مختلفی در خصوص اهلی‌سازی و فنون پرورش آن مطالعه کرده‌اند. از این تعداد فقط چند گونه هستند که پرورش آنها به لحاظ اقتصادی مقرون به صرفه است و سرمایه‌گذاران را به سرمایه‌گذاری روی پرورش آن تشویق می‌کند. اگر قزل‌آلای رنگین‌کمان و کپورماهیان که این روزها پرورش آن کاملا در کشور رایج شده و اشتغال‌زایی و ارزآوری فراوانی داشته را در نظر بگیرید می‌بینید این ماهی‌ها نیز گونه بومی ایران نبوده‌اند، اما پس از ورود به کشور و ترویج فن پرورش آن به عنوان گونه‌های موفق اقتصادی عمل کرده‌اند. گوجه‌فرنگی، سیب‌زمینی و توت‌فرنگی هم این گونه بوده‌‍‌اند. این ‌طور نیست که هر گونه وارداتی مشکل‌زا باشد. ما به سراغ آن گونه‌هایی از تیلاپیا می‌رویم که مخرب نباشند و برای پرورش ماهی مناسب باشند.

ورود غیراصولی ممنوع

با این حال دکتر افشین علیزاده شعبانی، استادیار گروه محیط زیست دانشکده منابع طبیعی دانشگاه تهران و متخصص اکولوژی حیات‌وحش و مدیریت زیستگاه‌ها معتقد است ورود گونه‌های جانوری غیربومی نسبت به گونه‌های گیاهی در کوتاه‌مدت اثر خود را بیشتر نشان می‌دهند و در عین حال عمق اثرگذاری مخرب آنها در محیط زیست بیشتر است. وی در این‌باره می‌گوید: این موضوعی است که مثلا در مورد جونده نوتریا در شمال کشور مشاهده می‌کنیم. همین‌طور راکون ـ که از سوی آمریکا وارد اروپا و از آنجا وارد ایران شده و اکنون در حوالی آستارا، اردبیل و گیلان می‌بینیم ـ گسترش یافته و به واسطه رژیم همه چیز خواری آسیب‌های بیشتری به پیکره زیست بوم ما وارد آورده است. در نظر بگیرید چه بیماری‌هایی ممکن است همراه چنین گونه‌ای وارد کشور شود. استرالیا از کشورهایی است که بیشترین آسیب را از ورود غیراصولی گونه‌هایی نظیر خرگوش، گنجشک، مینا، روباه و ... دیده است. اینها در استرالیا رقیب گونه‌های بومی شده‌اند و حالا سال‌هاست به معضلی برای کشور استرالیا تبدیل شده‌اند. در ایران در حوزه شیلات علاوه بر تجربه ناخوشایند ورود ماهی گامبوزیا، تجربه ورود قزل‌آلای رنگین کمان به ایران را داشته‌ایم. امروزه می‌بینیم در حالی که قزل‌آلای بومی ایران قزل‌آلای خال قرمز بوده است، اکنون گونه قزل‌آلای رنگین‌کمان رقیبش در زیستگاه‌ها شده است.

پرورش تیلاپیا قانونمند شود

مجری طرح تیلاپیا در مرکز تحقیقات ملی آبزیان آب‌های شور تأکید می‌کند: ابدا قرار نیست گونه‌های اقتصادی تیلاپیا وارد آب‌های داخلی و مخازن سدها شود. این ماهیان در صورت توسعه پرورش آن در کشور فقط در مزارع محصور و با رعایت اصول زیست‌محیطی پرورش خواهند یافت تا از خطرات احتمالی آن برای محیط زیست کشور جلوگیری شود.

رجبی‌پور معتقد است که اگر هر چه زودتر سازوکار قانونی برای پرورش قانونی و نظام‌مند تیلاپیا در کشور ایجاد نشود، ممکن است علاقه‌مندان و فعالان حوزه اقتصاد به صورت غیرقانونی و بدون ضابطه اقدام به پرورش این ماهی در گوشه گوشه کشور کنند و در این شرایط است که کار کنترل پرورش تیلاپیا غیرممکن خواهد شد. وی می‌گوید: پاکستان از سه سال قبل شروع به پرورش تیلاپیا کرده و اکنون 1800 هکتار استخر پرورش تیلاپیا دارند. این در حالی است که امسال 500 تن فیله تیلاپیا از امارات به کشور ما وارد شده است. مگر ما نمی‌توانیم خودمان این ماهی را تولید کنیم و مازاد آن را به امارات صادر کنیم؟ در حال حاضر در تمام کشورهای 1+5 تیلاپیا تولید می‌شود. آنها ساز و کار قانونی و بستر لازم را فراهم و حالا به تولید و صادرات این ماهی اقدام کرده‌اند. براساس اساسنامه اتحادیه اروپا، تیلاپیا را می‌توان تا 95 درصد به صورت تک جنس تولید و در منابع آب آزاد رهاسازی کرد. امروزه می‌بینیم ترکیه تیلاپیا را در تمام منابع آبی و دریاچه‌های خود رهاسازی کرده است. همین کارهای همسایه‌های ماست که موجب می‌شود امروزه از طریق منابع آبی مشترک و از طریق قاچاق شاهد حضور تیلاپیا در آب‌های رود ارس و استان خوزستان باشیم.

اما به گفته دکتر علیزاده برای ورود تیلاپیا تجربه‌ای از قبل نداریم. اگر این ماهی از استخرهای پرورش ماهی به آب‌های آزاد ما وارد شود، ممکن است عواقب ناگواری برای محیط زیست ما به همراه داشته باشد. در این زمینه لازم است مطالعات دقیقی انجام شود. درست است که کشورهای همسایه این گونه را وارد کرده‌اند و استفاده تجاری می‌کنند، ولی آیا واقعا آنها معضل محیط زیستی از بابت ورود تیلاپیا نداشته‌اند و همه چیز موفقیت‌آمیز بوده است؟

رجبی‌پور می‌گوید: وقتی این وضع را می‌بینیم باید به فکر در نظر گرفتن سازوکارهای قانونی برای پرورش تیلاپیا باشیم تا مشکلات ناشی از حضور آن در کشور را بتوانیم مدیریت کنیم. من معتقدم در صورت قرار گرفتن این صنعت در دست افراد آشنا به فن، مزایایش بسیار بیشتر از خطرات احتمالی نادیده گرفتن آن خواهد بود. همه چیز می‌تواند تحت کنترل به پیش رود.

قانون پیچیده، زمینه قاچاق را مهیا می‌کند

دکتر علیزاده نیز با تایید نظر مجری طرح پرورش تیلاپیا خاطرنشان کرد: فراموش نکنیم صرفا وضع قانون کفایت نمی‌کند. اجرای قانون مستلزم وجود ضمانتی برای اجراست؛ مثلا همین الان ورود حیوانات وحشی به کشور به کلی ممنوع است و با دستورالعمل سفت و سختی این کار انجام شدنی است، اما واقعا این دستورالعمل‌ها در عمل چقدر جدی اجرا می‌شود؟

درست است که دانش لازم برای پرورش گونه‌های مهاجم در شرایط کنترل شده وجود دارد؛ اما وقتی قوانین در جامعه ما نصفه و نیمه‌اجرا می‌شود، چه تضمینی است قانونی برای توسعه پرورش تیلاپیا در کشور تصویب شود، اما چنان دست و پا گیر و پیچیده نشود که عاقبت پرورش دهنده را ناگزیر از وقوع جرم کند و او را به سوی تأمین‌کننده قاچاق سوق بدهد؟ خیلی‌ها می‌گویند سازمان محیط‌زیست ـ که در حقیقت متولی حفاظت از گونه‌های بومی در برابر گونه‌های مهاجم است ـ مانند ترمزی برای توسعه صنایع و عمران و کشاورزی عمل می‌کند. در حالی که واقعا این طور نیست و ما وظیفه خود را انجام می‌دهیم. بلاشک هیچ یک از متخصصان محیط‌زیست در صورت اطمینان از عملکرد صحیح سازوکارهای قانونی کنترل تیلاپیا در استخرهای پرورشی و زیستگاه‌های کشور، مشکلی با ورود این ماهی به چرخه اقتصاد شیلات کشور ندارند.

پرورش تیلاپیا در کشور اجتناب‌ناپذیر است

معاون مرکز تحقیقات ملی آبزیان آب‌های شور و مجری طرح تیلاپیا در پاسخ به این سوال که چرا برای ورود تیلاپیا به صنعت پرورش ماهی در ایران ـ با توجه به این که گونه بومی نیست ـ این‌‌قدر تأکید می‌شود، می‌گوید: ما چند گونه بومی از 1600 گونه ماهیان تیلاپیا در ایران داریم. در بین این ماهیان برخی گونه‌های مهاجم مانند گونه موزامبیک وجود دارند (و متاسفانه اکنون در آکواریوم فروشی‌ها هم پیدا می‌شود) همین‌طور گونه‌های مناسب برای پرورش هم وجود دارد که اینها لزوما گونه‌های مخربی نخواهند بود. تیلاپیا اکنون یک برند جهانی با ارزش اقتصادی شش میلیارد دلار تجارت سالانه است.

کاظم کوکرم‌

دانش