سید رضا صدرالحسینی در یادداشتی اختصاصی برای جام جم آنلاین مطرح کرد
دیگرکسی صدای نقال را نمی شنود
دود فضای سالن را گرفته است. فضای بسته و پر از دود در ابتدا قدرت دیدن را از تو سلب می کند؛ اما بعد از گذشت مدتی ، گویی فضا برایت ملموس تر می شود و تازه می توانی چهره های افراد حاضر دراین جمع را ببینی.
پهلودستی ات قلیان میوه ای می کشد. دور یکی از میزها، چند نفر مشغول خوردن کباب سنتی هستند و دور میز دیگری، 2جوان همراه با قلیان ، میوه و چای هم صرف می کنند. اما جالب است که تمامی این جماعت جوان هستند و کمتر فرد مسن و سالخورده ای را می توان در این جمع یافت.
وقتی این جمع را می بینی ، شاید در ابتدای امر، تصویر خوشایندی از قهوه خانه ها در ذهن خود نداشته باشی ؛ اما کافی است تاریخچه قهوه خانه ها در ایران و جایگاه آن در میان مردم را مرور کنی تا تصویری متفاوت از آنچه در ابتدا در ذهنت بود، برای تو ایجاد شود.نخستین قهوه خانه ها در ایران در دوره صفویه و به احتمال زیاد در زمان سلطنت شاه تهماسب در شهر قزوین پدید آمد و سپس در زمان شاه عباس اول 1038 (996ق) در شهر اصفهان توسعه یافت.
قهوه خانه در آغاز همان گونه که از نامش پیداست جای قهوه نوشی بود؛ اما با آمدن چای به ایران و کشت این گیاه در بعضی از مناطق شمالی ایران ، کم کم چای جای قهوه را در قهوه خانه ها گرفت.
از نیمه دوم قرن سیزدهم هجری ، به مرور چای نوشی در قهوه خانه ها معمول شد، لیکن نام قهوه خانه همچنان بر آنها باقی ماند. در دوره قاجار و بخصوص دوره پادشاهی ناصرالدین شاه 1314 (1264ق) زمینه برای گسترش قهوه خانه در شهرهای بزرگ از جمله شهر تهران فراهم شد.
از رجال مرفه تا مردم کوچه و بازار
قهوه خانه ها در طول تاریخ حیات 400ساله خود، وظیفه و نقشهای گوناگونی را مطابق با اوضاع اجتماعی و اقتصادی زمان داشته اند.
در آغاز کار، محل گردآمدن مردم خوشگذران از قشرهای مرفه جامعه و ادیبان و شاعران و رجال درباری و کشوری و لشکری بود.
اما همزمان با ریشه گرفتن قهوه خانه ها در بن جامعه و درمیان توده مردم و توسعه یافتن آن در همه شهرها، مردم از هر طبقه و گروه بخصوص اهل کار و صنعت و پیشه، به آن روی آوردند. رفته رفته بعضی قهوه خانه ها به صنف و گروه خاصی از مردم اختصاص یافت و پاتوق قشرهای مختلفی از صنعتگران و هنرمندان شد.
در این زمان ، قهوه خانه به صورت یک واحد صنفی فعال در جامعه شهری درآمده بود و همچون یک نهاد با وظیفه و کارکرد اجتماعی فرهنگی ویژه و مشخصی فعالیت می کرد.
مکتب قهوه خانه ای
قهوه خانه در جامعه ایران ، تحول و دگرگونی بزرگی را در شکل گروههای مردم و شیوه گذرانیدن اوقات فراغت و نوع سرگرمی های آنان فراهم آورد.
مردم از هر قشر و گروه ، هر روز پس از دست کشیدن از کار روزانه و در ایام و اوقات بیکاری در قهوه خانه ها جمع می شدند و ساعتها به گفتگو با هم و تبادل نظر درباره کارهای اجتماعی و اقتصادی و سیاسی می پرداختند.
اهل حرف و صنعتگران ، بعضی قهوه خانه ها را پاتوق صنفی خود کرده بودند و در تجمعهایشان مسائل صنفی و شغلی را در میان می گذاشتند. بسیاری از مردم ، گرفتاری های خانوادگی و محلی و مسائل مادی خود را در نشستهای دوستانه ای که در قهوه خانه ها ترتیب می دادند، مطرح و گره گشایی می کردند.
از سوی دیگر، در مجالس شبانه قهوه خانه ها، بخصوص شبهای ماه رمضان که آیینهای سخنوری و مرثیه سرایی و نقالی و شاهنامه خوانی در آنها برگزار می شد، معمولا جمع زیادی از اهالی محل و مردم محله های دیگر شرکت می کردند و این گونه بود که قهوه خانه به صورت یک نهاد اجتماعی فرهنگی درآمد و مکتب و مدرسه ای برای پرورش استعدادهای ادبی و هنری و آموزش فرهنگ و ادب سنتی به عامه مردم جامعه از سوی دیگر، 2مکتب مهم از هنرهای کلامی و تجسمی ، یعنی نقالی و سخنوری (هنر کلامی) و نقاشی (هنر تجسمی) رشد و بالندگی یافت و در هر یک از این هنرها، هنرمندان بزرگی تربیت شدند.
کار نقالی و سخنوری و نقاشی در قهوه خانه ها چنان رونق گرفت که بسیاری از استعدادهای ادبی و هنری را از میان توده مردم به خود جذب کرد.
کسی به فکر درمان نیست
«استفاده از قلیان در قهوه خانه های سنتی ممنوع است»، «قهوه خانه حق ارائه سرویس به جوانان مجرد را ندارد»، «استفاده از قلیان های میوه ای در قهوه خانه ها ممنوع شد»، «قهوه خانه ها حق پذیرش جوانان زیر 18سال را ندارند.»
این عبارات که هر یک به عنوان قانون مطرح است و تنها پس از گذشت چند صباحی از مشروعیت خود باز می مانند، در ماههای اخیر بارها از سوی مسوولان و متولیان امر بیان شده و پس از مدتی نیز به دست فراموشی سپرده شده است.
با آن که بنابر قانون ، تمامی قهوه خانه های سنتی باید با مجوز سازمان ایرانگردی و گردشگری فعالیت کنند؛ اما کمتر قهوه خانه ای از این قانون تبعیت می کند و ما روزبه روز شاهد افزایش این محلها هستیم.
از طرفی ، مسوولان بهداشتی کشور بارها و بارها بر خطر استفاده از تنباکوهای میوه ای تاکید کرده اند؛ اما روزبه روز شاهد افزایش اقبال جوانان به این نوع تنباکو در سطح قهوه خانه ها هستیم.
اگر چه با توجه به سابقه تاریخی قهوه خانه ها، اجتماع جوانان در این محلها را می توان به فال نیک گرفت ؛ اما نبود نظارت بر عملکرد بسیاری از قهوه خانه ها موجب شده است شاهد افزایش جرایمی همچون پخش و استعمال موادمخدر، رفتارهای نابهنجار و همچنین تشکیل تیمهای بزهکار آنچنان که در خبرها نیز آمده بود در قهوه خانه های به اصطلاح سنتی باشیم.
حال آن که در موارد متعدد، همین قهوه خانه ها به پاتوقی برای جوانان فعال جامعه تبدیل می شود که پس از ساعتها کار و تلاش روزانه و تنها برای گذراندن بخشی از اوقات فراغت خود به چنین فضاهایی روی می آورند.
احمد سلیمی که مسوولیت یکی از قهوه خانه های سنتی در تهران را به عهده دارد، با اشاره به مواردی این چنینی ، می گوید: الان در قهوه خانه ها همه جور آدمی را می توان پیدا کرد.
از جوانانی که تنها قلیان می کشند و بعد از کمی گپ با دوستانشان از این محل خارج می شوند تا افرادی که ظاهرشان از درونشان خبر می دهد.
اگرچه خود ما سعی می کنیم از پذیرش چنین افرادی خودداری کنیم ؛ اما به صورت قطع ، نظارت بیشتر مسوولان بر فعالیت قهوه خانه ها می تواند به سالم سازی فضای قهوه خانه ها، کمک شایانی کند.
حقیقت آن است که با گسترش وسایل ارتباط جمعی که به کاهش اجتماعات ایرانی و از جمله قهوه خانه ها به عنوان یکی از انجمن های مردمی منجر شد، دیگر قهوه خانه ها نتوانسته اند به کارکرد گذشته خود بازگردند و طبیعی است که در چنین فضایی شاهد گسترش جرایم اجتماعی باشیم؛ مساله ای که نمونه های متعدد آن را بارها و بارها می توان در لابه لای اخبار حوادث روزنامه ها مشاهده کرد و یا به صورت عینی و کاملا مشخص در بسیاری از قهوه خانه ها دید.
ضرورت جهت دهی به فعالیت قهوه خانه ها
تعطیل کردن قهوه خانه ها و یا ممانعت از حضور جوانان در آنان ، اگرچه در مواردی به صورت درمان مقطعی مطرح بوده اند؛ اما هیچ گاه نخواهند توانست به عنوان راه درمانی قطعی برای جوانان این مرز و بوم مطرح باشند.
به طور حتم و با توجه به شواهد عینی متعدد موجود در جامعه ایران ، هیچ گاه نمی توان منکر استقبال روزافزون و چشمگیر جوانان به قهوه خانه ها شد؛ اما هدایت این میل به سمت راههای صحیح و اصولی می تواند راهگشای بسیاری از مشکلات فرهنگی و اجتماعی جامعه ما باشد.
احیای فرهنگ و ادب پارسی که این روزها با وجود هجمه وسیع فرهنگ بیگانگان در مواردی به دست فراموشی سپرده شده است به کمک برنامه هایی از قبیل نقالی و شاهنامه خوانی اما این بار با سبکی جدید و مطابق با نیاز روز جامعه در قهوه خانه ها یکی از راههای ممکن برای استفاده بهینه از اشتیاق جوانان به قهوه خانه است.
از سوی دیگر، با توجه به آن که کمتر جمع دوستانه ای به گونه ای علمی و آکادمیک در ایران شکل گرفته است ، فضای صمیمی و دوستانه موجود در قهوه خانه ها، بهترین فضای ممکن برای مسوولان خواهد بود تا از این فضا و جمع های دوستانه ، نهایت استفاده را ببرند.
یادمان باشد که پاک کردن صورت مساله آنچنان که بسیاری از مسوولان به سمت آن رفته اند نمی تواند پاسخ درستی برای این موضوع باشد. مهم آن است که بتوانیم مساله را به گونه ای صحیح و منطقی حل کنیم.
علی محمد متولیان 
تازه ها
پیشنهاد سردبیر
در گفتگو با جام جم آنلاین مطرح شد
آمریکایی‌ها از هیچ فرصتی برای ضربه زدن به ایران چشم پوشی نکرده‌اند
در گفتگو با جام جم آنلاین مطرح شد
نقش نخبگان در شکل دهی تفکر امت اسلامی
در یادداشتی اختصاصی برای جام جم آنلاین مطرح شد
