ترویج علم، راه توسعه را هموار می‌کند

یکی از سوالاتی که همیشه مطرح می‌شود این است که ترویج علم به چه معنی است؟ یکی از چالش‌های مطرح در زمینه ترویج علم مفهوم آن است. تعاریف مختلفی درباره ترویج علم مطرح شده ‌، اما هنوز برای آن تعریف دقیقی ارائه نشده است. می‌توان گفت منظور از ترویج علم ساده‌سازی علم برای درک عموم مردم است. به عبارت دیگر جامعه علمی‌و متخصصان باید بتوانند علم خود را به زبانی ساده حتی برای آن دسته از افرادی که در این رشته تخصص ندارند بیان کنند. برای انتخاب یکی از تعاریف به‌عنوان تعریف پایه از ترویج علم، اما و اگرهای زیادی وجود دارد.

هدف از ترویج علم ایجاد ارتباط بین علم و جامعه یا به عبارتی ایجاد راهکاری برای ورود علم به بطن جامعه است. با دکتر اکرم قدیمی، ‌رئیس انجمن ترویج علم ایران درباره ضرورت ترویج علم و محدودیت‌هایی که در این زمینه در کشور وجود دارد گفت‌وگو کرده‌ایم.

اساسا چه ضرورتی برای ترویج علم وجود دارد؟

ترویج علم و ضرورت وجود آن در جامعه امری بدیهی است و هیچ شک و شبهه‌ای درباره چرایی ترویج علم وجود ندارد. در گذشته علم فقط به افراد ی اختصاص داشت که جایگاه علمی‌خاصی داشتند و در واقع علم از جامعه جدا بود. این ویژگی موجب شده بود علم در سطح جامعه مقبولیت زیادی نداشته باشد.

پس از مدتی این سوال مطرح شد که چرا ارتباط بین علم و جامعه تا این اندازه ضعیف است و بر این اساس برنامه‌های مختلفی با هدف ایجاد ارتباط بین علم و جامعه مطرح شد. ترویج علم نه تنها در کشور ما بلکه در سطح دنیا نیز موضوع جدیدی است. نخستین قدم‌ها برای ترویج علم از دهه 80 میلادی برداشته شد. دولت‌هایی که این موضوع را جدی گرفته‌‌ و علم را به درون جامعه برده‌اند توانسته‌اند در جامعه به رشد و توسعه دست یابند. هدف نهایی از ترویج علم توسعه و رفاه جامعه است.

ما از جمله کشورهایی هستیم که آموزش را در کنار بهداشت و آب به عنوان یکی از اولویت‌های زندگی پذیرفته‌ایم و در هر روستایی ردپایی از آموزش دیده می‌شود. در چنین شرایطی انجمن ترویج علم ایران با چه هدفی تشکیل شده است؟

آموزش مقوله مهمی‌است. یکی از ابزارهای ترویج علم آموزش است. این آموزش می‌تواند به شیوه رسمی‌و از سوی نهادهای دولتی انجام شود یا این که به روش غیررسمی‌افراد تحت آموزش قرار گیرند. اگر همین بحث آموزش را در نظر بگیرید متوجه می‌شوید در سال‌های اخیر سطح سواد و آگاهی مردم در مقایسه با گذشته با افزایش چشمگیری مواجه شده است. اما مسائل و مشکلات جامعه همچنان در جای خود باقی است. در سطح جوامع امروزی با مشکلات مختلفی از جمله تبعیض و خشونت مواجه هستیم. با این که بشر امروز نسبت به گذشتگان خود از سطح سواد بالاتری برخوردار است و درصد بیسوادی در کشورهای مختلف روند نزولی داشته،اما همچنان باید در زندگی با محدودیت‌های مختلفی دست و پنجه نرم کنیم. امسال یکی از برنامه‌های انجمن ترویج علم برای مراسم روز علم همایشی است که در آن نقش آموزش در صلح و توسعه بررسی می‌‌شود. هنوز هم آموزش با وجود این که به‌عنوان یک مولفه کلیدی مطرح است نتوانسته آن‌طور که باید کارآمد باشد. بشر امروز بسیار باسوادتر است اما همچنان مسائل و مشکلات مختلفی در سطح جوامع وجود دارد. ما به دنبال چرایی آن هستیم. انجمن ترویج علم یک سازمان غیر دولتی است که مانند دیگر سازمان‌های غیردولتی علمی‌ با حداقل امکانات فعالیت می‌کند. یکی از اهداف انجمن ایجاد هماهنگی بین نهادهای مروج علم است. تلاش ما این است که در هفته علم تا جایی که امکان دارد این هماهنگی‌ها ایجاد شود. هدف دیگر ما در انجمن ترویج علم شناسایی مروجان علم است که در قالب انتخاب برترین‌ها و اعطای جایزه ترویج علم این هدف دنبال می‌شود.

اما هدف کلی ما در این انجمن اشاعه تفکر و بینش علمی‌است. این هدف به اندازه‌ای بزرگ است که انجمن ترویج علم نمی‌تواند به تنهایی از عهده محقق شدن این هدف برآید. بنابراین لازم است همه نهاد‌ها و سازمان‌ها اعم از دولتی و غیردولتی برای رسیدن به این هدف به انجمن ترویج علم کمک کنند. این کاری است که باید در سطح ملی انجام شود. باید دست به دست هم دهیم تا این تفکر و بینش علمی‌ در سطح جامعه ایجاد شود. این بینش و تفکر علمی‌است که موجب می‌شود راه توسعه و رسیدن به صلح هموار شود.

ترویج علم در ایران با دیگر کشورها از چه نظر متفاوت است؟

ترویج علم در ایران در مقایسه با دیگر کشورها از یک تفاوت کلیدی برخوردار است. ترویج علم در کشور ما هنوز در سطح فعالیت‌های فرد محور بوده و سازماندهی شده نیست. ترویج علم مراحل مختلفی دارد و ما هنوز در مراحل اولیه ترویج علم قرار داریم. در کشورهای توسعه‌یافته برای ترویج علم یک استراتژی در سطح کلان در نظر گرفته می‌شود و برای این کار بودجه جداگانه‌ای اختصاص داده می‌شود. ما هنوز به این مرحله نرسیده‌ایم. بیشتر کارهایی که اکنون در انجمن انجام می‌شود حرکت‌های خودجوش است. اقتصاد کشورهای توسعه‌یافته مبتنی بر فناوری است و بخش خصوص در این زمینه مشارکت خوبی دارد. ما در ایران در بخش تحقیق و توسعه حضور بخش خصوصی را احساس نمی‌کنیم و باید برای حل این مشکل تدابیری اندیشیده شود.

رسانه‌ها در ترویج علم و کمک‌رسانی به انجمن ترویج علم تا چه اندازه می‌توانند نقش داشته باشند؟

‌ رسانه‌ها در ترویج علم نقش بسیار حیاتی و کلیدی دارند. شاید بدون کمک رسانه بسیاری از کارها و فعالیت‌ها در زمینه ترویج علم به نتیجه نرسد. البته رسانه‌ها هم مانند انجمن هر کدام محدودیت‌ها و مشکلات خاص خودشان را دارند. ما امیدواریم رسانه‌ها بتوانند بیشتر به انجمن کمک کنند تا بتوانیم هرچه سریع‌تر اهدافمان را محقق سازیم.

این روزها شبکه‌های اجتماعی در شکل‌گیری دیدگاه‌ها و ذهنیت افراد نقش مهمی‌ را برعهده دارند. حضور انجمن در شبکه‌های اجتماعی می‌تواند در ایجاد ممانعت از شکل‌گیری مسیرهای انحرافی که به شبه‌علم می‌رسد، تاثیرگذار باشد. انجمن ترویج علم برای حضور در شبکه‌های اجتماعی چه برنامه‌هایی دارد؟

ما قرار بود امسال نشست هم‌اندیشی شبکه‌های اجتماعی و ارتباط آن با ترویج علم را در هفته علم برگزار کنیم. اما نتوانستیم متخصصانی را که می‌توانند در ایجاد ارتباط بین شبکه‌های اجتماعی و ترویج علم نقش داشته باشند گردهم آوریم. به همین دلیل برگزاری این نشست را به زمانی دیگر موکول کردیم. بحث شبکه‌های اجتماعی بسیار مهم است و یکی از ابزارهایی است که می‌توان از طریق آن بینش‌ علمی را در سطح جامعه اشاعه داد. یکی از برنامه‌های ما این است که بتوانیم درآینده‌ای نزدیک از شبکه‌های اجتماعی به عنوان ابزاری برای ترویج علم استفاده کنیم.

گاهی خبرهای نادرستی مانند همین خبر سه روز تاریکی دنیا در رسانه‌ها منتشر می‌شود که اساس علمی‌ ندارد. چرا انجمن ترویج علم نسبت به انتشار چنین خبرهایی در رسانه‌ها واکنشی نشان نمی‌دهد؟

در واقع اظهار نظر نسبت به چنین خبرهایی که شبه‌علم است و اساس علمی ‌ندارد یکی از کارهایی است که ما در انجمن ترویج علم دنبال آن هستیم. اما باید این اظهار نظر از سوی یک فرد متخصص اعلام شود. برقراری تماس با متخصصان و باخبر شدن از دیدگاه‌های آنها با محدودیت‌های زیادی مواجه بوده و زمانبر است. هدف ما این نیست که نظر شخصی خودمان را نسبت به این خبرها اعلام کنیم. وقتی انجمن فیزیک نسبت به چنین خبری نظرش را اعلام می‌کند ما در انجمن ترویج علم ضرورتی را برای اظهارنظر درباره این خبر احساس نمی‌کنیم.

وقتی انجمن ترویج علم بر عملکرد رسانه‌ها نظارت داشته باشد، رسانه‌ها احساس می‌کنند زیر ذره‌بین هستند و در چنین شرایطی هر خبری را منتشر نمی‌کنند.

بله این کاملا درست است. اما نظارت انجمن ترویج علم بر خبرهای علمی‌رسانه‌ها مستلزم همکاری‌های دو جانبه و ایجاد ارتباطات بیشتر است. اگر این همکاری ایجاد شود ما هم در این زمینه عملکرد بیشتری خواهیم داشت.

یکی از انتقادهای مطرح شده درباره عملکرد انجمن ترویج علم این است که این انجمن هیچ‌گاه در صدد شناسایی افراد گمنامی‌که در زمینه ترویج علم فعال بوده‌اند، نبوده است.

ما برای انتخاب برترین‌ها در حوزه ترویج علم فراخوان می‌دهیم. یکی از محدودیت‌های ما این است که انجمن امکان شناسایی همه افرادی را که به نوعی در زمینه ترویج علم فعالیت می‌کنند، ندارد. علاوه بر این نشست هم‌اندیشی که در انجمن داریم به همه اعلام می‌کنیم اگر در زمینه ترویج علم افرادی را می‌شناسند‌‌به ما معرفی کنند. ما این امکان را نداریم که بتوانیم همه کشور را رصد کنیم. بعضی‌ها از طریق فراخوان و ارسال اطلاعات در این روند شرکت می‌کنند و بعضی از فعالان در حوزه ترویج علم از طریق افراد دیگر به انجمن معرفی می‌شوند. علت این که گاهی افرادی که در حوزه ترویج علم فعال هستند گمنام می‌مانند این است که امکان رصد کردن همه افراد را نداریم. در حقیقت این یکی از مشکلات پیش روی انجمن ترویج علم است که امسال سعی کرده‌ایم با برگزاری نشست هم‌اندیشی از نظرات دوستانی که در این زمینه با فعالان ترویج علم آشنایی داشته‌اند، استفاده کنیم. باید افرادناشناس را به ما معرفی کنند. ‌ اگر این افراد را به ما معرفی کنند حتما پرونده فعالیت آنها را بررسی می‌کنیم.

محدودیت‌ها و انتظارهای انجمن برای این که بتواند در زمینه ترویج علم نقش پر رنگ‌تری داشته باشد، چیست؟

ما از نظر بودجه و امکانات با محدودیت مواجه هستیم. امکانات فیزیکی و ظاهری انجمن‌های علمی‌ یکی از بزرگ‌ترین مشکلاتی است که این انجمن‌ها‌با آن دست و پنجه نرم می‌کنند. انجمن ما هم در این زمینه از دیگر انجمن‌های علمی‌ مستثنا نیست. با این حال تلاش ما این است که از همه ظرفیت‌های موجود به بهترین شکل در راه ترویج علم بهره ببریم.