بهار معنوی و بهره‌های روحانی

حال از منظر عرفان اسلامی و عرفای حقه، انسان برای نیل به مقصود روحانی و کمال معنوی و سیر به سوی مبدأ و میعادگاه خویش ابزاری لازم دارد تا با استفاده از آن جان را که در غربت غربیه و چاه ظلمانی اسیر است رهایی بخشیده به سوی جانان طیران نماید. از این‌رو دین مبین اسلام که بر پایه توحید بنا نهاده شده و یگانه هستی‌بخش را بی‌هیچ آلایشی می‌نمایاند، دستوراتی برای تکامل روحی ابناء بشر عرضه داشته تا عام و خاص از آن مستفیض شده و با تمسک به آن از معنویت نهفته در باطن عالم و مبدأ فیاض بهره‌مند شوند، دستوراتی که با انجام آنها روح و جسم آدمی تطهیر می‌شود و جان انسان متوجه غیب مکنون می‌گردد و مرغ جان در قفس تن بال و پری می‌گشاید و یاد وطن حقیقی خویش می‌نماید، شاید که این زندان بشکند و به آسمان قرب الهی طیران نماید.

یکی از این اعمال برای تهذیب نفس، روزه است که حق تعالی آن را برای مسلمان وضع نموده تا با تقلیل غذای جسم، متوجه و مشتاق غذای روح گردند و آن را بطلبند و طعم خوش آن را بچشند، چنانچه مولوی در مثنوی شریف دعوت می‌کند انسان‌ها را تا چند روزی را امتحان کنند در صیام.

این دهان بستی دهانی باز شد

که خورنده لقمه‌های راز شد

چند خوردی چرب و شیرین از طعام

امتحان کن چند روزی در صیام

آدمی با روزه گرفتن و تقلیل خوردن و آشامیدن مشتاق این لذایذ روحانی و ملکوتی می‌گردد و جان وی از این غذاها که به تعبیر عرفانی مائده‌های آسمانی نامیده می‌شود، استفاده می‌کند تا جان خود را فربه سازد.

روزه باعث می‌گردد اندکی از قوای جسمی تحلیل رفته و در نتیجه منهیات نفسانی کاسته می‌گردد و در اثر این امر قدرت روحی افزون می‌شود و توجه به غیب و غیب‌آفرین بیشتر و عمیق‌تر می‌گردد و شاید یک معنی اسارت شیطان در این ماه همین مفهوم باشد. از این‌رو در روایات اسلامی رمضان را سید ماه‌ها و بهار مومنان تعبیر فرموده‌اند.

قاضی سعید قمی در این‌باره می‌نویسد: «روزه هوای نفس را نابود می‌سازد‌ و آتش شهوت طبیعت را خاموش می‌نماید و آینه دل را صفا می‌دهد و اعضا و جوارح را پاک می‌کند و ظاهر و باطن را آباد می‌دارد ‌و آدمی را به شکر نعمت‌های الهی رهبری می‌کند و احسان به تهیدستان را می‌آموزد ‌و تضرع و زاری و خشوع را می‌افزاید و ریسمان التجاء به خدا را استوار می‌دارد‌ و اهتمام به دنیا را اندک می‌سازد و گناهان را سبک می‌کند و حسنات را دوچندان می‌نماید.»1

اما برای داخل شدن در عبادات و امور مهم دینی، شارع مقدس ‌مقدماتی را وضع نموده که بعضا ‌استحبابی و در برخی موارد واجب است، مثلا برای داخل شدن در نماز برخی مقدمات آن یعنی وضو واجب است و برخی دیگر استحباب دارد، ‌این امر برای آن است که وقتی شخص می‌خواهد به عبادت بپردازد باید با فکری آرام و بدون دغدغه و فارغ از امور دنیوی باشد و انجام مقدمات سبب می‌گردد تا ذهن و روح با پالایش خویش و توجه به آن امر معنوی آمادگی دخول در عبادت را داشته باشد؛ در ماه مبارک رمضان نیز برای این‌که شخص آمادگی لازم را چه از جنبه جسمی و چه از لحاظ روحی داشته باشد، مقدماتی وضع شده که به تعبیری از آن پیشواز یا استقبال از ماه مبارک گفته می‌شود. این اعمال که در کتب روایی مشروحا ذکر شده و اعم از روزه مستحبی و نماز و قرائت ادعیه وارده است باعث می‌گردد تا توجه انسان بیش از پیش به جنبه‌های معنوی رمضان و مبانی و معانی الهی‌گونه آن جلب شود و تا حدودی شأن این ماه ادراک گردد.

ماه رمضان به تصریح قرآن ماهی است که نزول کلام الهی در آن صورت گرفته و معجزه جاوید برای بشر (که در آن به لوح و قلم سوگند یاد شده و ارزش علم و دانش بر همه چیز برتری یافته است) از سینه بی‌کینه محمدی(ص) تجلی نموده است. در این ماه خداوند تفضلی بر مومنان فرموده و ایشان را به ضیافتی روحانی طلبیده تا از این خوان گسترده به قدر تشنگی و گرسنگی خویش برگیرند و توشه‌ای بچینند و از این باغ گل برگی برگیرند و قرآن نازل شده در این ایام شفا و رحمتی است بر مومنین (هو شفاء و رحمه للمومنین) و سیراب‌کننده تشنگان دریای وصال حضرت دوست و نیز در این ماه است شب قدر که افضل شب‌هاست و در این شب است که نه انسان به آسمان می‌رود، بلکه گویی آسمانیان به سوی زمینیان می‌آیند و به فرموده قرآن روح‌القدس و فرشتگان الهی بر زمین فرود می‌آیند (تنزل‌الملائکه و الروح فیها باذن ربهم من کل امر) و زمینیان را آسمانی می‌کنند و ناسوتیان را ملکوتی و به قول حافظ:

ساکنان حرم ستر و عفاف ملکوت

با من خاک‌نشین باده مستانه زدند

پا‌نوشت:

1 ـ ‌اسرار عبادت و حقیقت نماز، قاضی سعید قمی، ‌ترجمه علی زمانی قمشه‌ای، ‌آیت اشراق، 1387.

امیر هاشم‌پور / جام‌جم