آن‌که طالب حقیقت بود

هرچند دانسته‌های ما از چنان پیشوایی اندک است، اما همین دانش عمومی که در باب زندگی ایشان وجود دارد خبر از جایگاه والایی دارد که بتوان میلادش را میلاد انسان بدانیم. میلاد حضرت امیر علاوه بر میلاد انسان تجلی‌ای از ایمان ناب است، ایمانی که در میان جامعه به دنبال عدالت است و انسان‌ها را یا برادر دینی می‌خواند یا برادر انسانی.

تصوری که ما امروز از انسانیت داریم با مفاهیم آزادی، عدالت، برادری و قانون گره خورده است. هر چند نباید مدرنیته و انسان‌گرایی امروزین را به گذشته برد اما نگاهی به تاریخ نشان ‌می‌دهد آنچه به‌عنوان انسان غربی امروز تحقق یافته است موارد مشابهی را در گذشته داشته است. توجه به انسان و رفتاری انسانی در دوران گذشته از این رو برتابیده نمی‌شد و جهل حاکم روزگار تاب گوهر وجودی امام را نیاورد . نگاهی به تاریخ اسلام نشان می‌دهد که رفتار حضرت امیر در صدر اسلام درخششی خاص داشت. به‌رغم آن‌که پیشوای اول شیعیان از حق خود در خلافت محروم شد و حتی در شورای خلافت شرکت نیافت اما مقایسه‌اش با دیگران در همان عصر نشان از فضیلتی دارد که نه تنها شیعیان که حتی غیرمسلمانان نیز به آن معترف‌اند.

اگر انسان دارای جنبه‌های گوناگونی باشد حضرت امیر مصداقی تمام در این جنبه‌ها بوده‌ است، گفتارش چنان ماندگار است که کردارش. اگر تاریخ بشریت را به دو جنبه عملی و نظری تقسیم کنیم، امام علی(علیه السلام) در هر دو بخش دارای برجستگی‌های تمام است.

نگاهی به نهج‌البلاغه نشان می‌دهد حضرت امیر درکی روشن و بی‌تناقض از مفهوم توحید به دست داده است. نفی توصیف از مقام الهی چنان که در ابتدای نهج‌البلاغه می‌خوانیم، بعدها در آرای فیلسوفانی در قرون وسطی و حتی فیلسوفی مانند ویتگنشتان تکرار شد.

منش سیاسی حضرت امیر چنان بود که خبر از درکی اخلاقی از سرشت قدرت می‌داد. حضرت امیر هیچ‌گاه از هر وسیله‌ای برای حفظ قدرت استفاده نکرد. مانند رقیبش معاویه به مکر و حیله دست نیازید و عرب را بر عجم برتری نبخشید. با گسترش فتوحات با نیروی نظامی مخالف بود، بر عملکرد اقتصادی فرماندارانش نظارت دقیق داشت و هیچ‌گاه حاضر نبود تا برای ماندن در قدرت، حقیقت را فدا کند. وقتی شنید به ستم، خلخالی را از پای زنی یهودی بیرون کشیده‌اند، مرگ مرد مسلمانی را از درد چنان ستمی به حق خواند.

رفتارش با خوارج چنان درخشان بود که همگان تحسنیش کرده‌اند. آزادی که امیر مومنان به خوارج داده بود بی‌حد می‌نمود. تنها تیغ ظلم کشیدن این متحجران بود که خشم علوی را برانگیخت. همواره در مقابل متحجران ایستاد و استدلال‌هایش برنده‌تر از تیغ سربازان، ایشان را منکوب کرد. تا آخرین لحظه خوارج را به صلح خواند و پس از پیروزی به درمانشان پرداخت.

باری کرامت مولای متقیان داستانی دیگر داشت. در بیان معلم شهید مرتضی مطهری ایشان گرچه امام و در عرصه عمومی الگویی برای رفتار عادلانه بودند، به لحاظ فردی نیز از شخصیتی متوازن و متعادل برخوردار بودند و کمالات انسانیت را در خود جمع کرده بودند. چه شب‌هایی که فقیران کوفه، ناگهان طعامی به باب خانه یافتند و چه گرسنگانی که ندانسته سیر شدند. هرچند بخشش می‌تواند فضیلتی فردی باشد اما بخشش ناشناسانه نشان از گذشتن از فردیت دارد. فردی که ناشناخته می‌بخشد، خوشنامی حاصل از بخشش را نیز می‌بخشد. چنین فردی از هرگونه ستایش دوری جسته است. تواضع در چنین بخششی خبر از اوج فروتنی دارد. تنها تصور از خدایی بزرگ مرتبه و خضوعی ناب و معقول می‌تواند رفتاری چنین بی‌نقص را به دنبال آورد.

صدای تیشه کارش بر نخلستان‌های آن روزگار داستانی تاریخی است. تلاش در راه عمران و آبادانی امیرمومنان چه در مقام شهروندی مستحق خلافت رسول خدا و در چه مقام چنین خلافتی بی‌پایان بود. در حالی که امروزه فردگرایی و برای خود بودن سرلوحه زندگی‌هایمان شده مولایمان در گرمای تند مدینه، عمران و توسعه را مد نظر قرار داده بود.

یتیم‌نوازی و رسیدگی به فرزندان دشمنان متوفی‌اش را نیز همه شنیده‌ایم. امام علی با این کار به ما یاد داد که دولت باید در مقام دولت نسبت به مجرم نگاهی مهربان داشته باشد. در دوره‌ای که چونان یزیدی روح خشن و غیرانسانی دوران را نشان می‌داد، امام علی(علیه السلام) والا منشی انسانی و تفکیک حساب مجرم از فرزندان و خانواده‌اش را یاد آور شد. برای چنین امامی حساب خصم مقتول به تیغ دولت از حساب فرزندان و خانواده نه تنها جداست بلکه دولت او را مورد حمایت نیز قرار می‌دهد تا فقدان پدر که دشمن دولت بود صدمه‌ای به آینده فرزند نزند.

آزادی سیاسی در دوران حضرت امیر بی‌نظیر بود. کافی است برخورد حاکمان آن دوره را با او مقایسه کنیم. وقتی طلحه و زبیر برای پیوستن به اردوگاه جمل از پایتخت خارج شدند راه برایشان باز بود. می‌توان نتیجه گرفت وقتی این دو صحابه مخالف قدرت، این آزادی را دارند مردمان عادی نیز می‌توانند چنین اختیاری داشته باشند.

در دوران خلافتش حقیقت حکمرانی می‌کرد و مصلحت ستمکاران جهان تابش نیاورد. در بدو خلافت وعده داده بود که عدالت برقرار کند، عدالتی که در بیشتر دوره عمر با طبقه‌بندی جامعه در دریافت مقرری به نفع عرب و قریش انجام شده بود.

مروری بر تاریخ نشان می‌دهد که سقراط نامی در یونان نیز مغضوب اصحاب دنیا شد. هر چند سقراط را موسس فلسفه خوانده‌اند، شباهت میان این دو بزرگ تاریخ نشان از آن دارد که هرگاه حقیقت وارد می‌شود باطل را بر می‌آشوبد و بنابراین باطل نیز با هر وسیله‌ای دست‌اندرکار حذف او می‌شود. اگر قدرتمندان دموکراسی یونان که نماد حقیقت در آن روزگار بودند شوکران زهر را بدو خوراندند، متحجران زمانه امیر مومنان نیز شمشیر زهرآلود بر فرق مبارکش زدند تا تقابل همیشگی جهل بر حقیقت را نشان دهند.

اما تنها رفتار فردی و اجتماعی حضرت نیست که از وی الگو ساخته است، رابطه مولای متقیان با خدا نیز مظهری از ایمان بود. «شب، هنگام عبادت از ماسوی می‌برید و روز در متن اجتماع فعالیت می‌کرد.» با ملاحظه چنین شخصیتی در تاریخ می‌توان به تردید کانت بر پشتوانه دینی اخلاق مردد شد. امام علی(ع) چنان با خدا بود که برخی به نادرست گمان کردند که خود خداست. حکایت نماز علی و کشیدن تیر از پایش خبر می‌دهد که عبادت امیر مومنان نوعی سلوک بود. عرفانش زنده بود و او عارفی در بطن جهان بود. اگر به خلافت رسید همان سادگی و تعبد ​و خضوعش در مقابل حقیقت را ادامه داد.

از این‌روست که می‌توان ولادت مولود کعبه را میلاد انسانیت دانست. امامی که به فرزندش یاد‌آوری می‌کند آنچه را برای خود می‌پسندی برای دیگری نیز بپسند، ندای اخلاق را در صدر اسلام و از زبان امیر مومنان می‌توان شنید. حضرت علی(علیه‌‌السلام) تجلی ایمان نیز بود. او فیلسوف و یا رهبری سیاسی نبود انسانی بود برای پیروی کردن، الگویی برای تکرار شدن و نزدیک شدن و در عین حال دیگران را به حقیقت می‌خواند و از مدح خویش ممانعت می‌کرد. دو روی سکه این بزرگ مرد تاریخ را از این‌رو می‌توان آشتی ایمان و انسانیت دانست. برای ایمان، انسان را حذف نمی‌کرد هرچند که انسان را بی‌ایمان نمی‌خواست و رفتار و جایگاهش خود تبلور این دو بود.

میثم قهوه‌چیان / جام‌جم