قصه‌ای جدی با رگه‌هایی از طنز

این کنجکاوی با حضور رضا عطاران به‌عنوان نقش اصلی قصه بیشتر می‌شود‌ و مخاطب با ذهنیت تماشای یک فیلم کمدی به سینما می‌رود. هرچند این تصویر اشتباه نیست، اما طبقه حساس واجد یک قصه و حرف جدی است و حتی رضا عطاران هم شخصیتی جدی دارد و اتفاقا اینجا تلاش کرده بازی کنترل شده‌تری از خود ارائه کند و مثلا آن ولنگاری دراماتیک و بداهه‌گویی با مزه را کم کند تا بازی او در خدمت کمدی موقعیت باشد و از آن بیرون نزند.

طبقه حساس نشان می‌دهد عطاران به مرحله‌ای از پختگی در بازیگری دست یافته که در سیطره الگوهای خودساخته‌اش در بازی و سبک کمدی‌اش قرار نگرفته و با ساختارشکنی دراماتیک، جلوه‌های دیگری از هنر خویش را به نمایش می‌گذارد. حتی در طبقه حساس که فیلمی قصه محور بوده و ظرفیت کمیک در خود موقعیت نهفته است، بازهم این قدرت بازی اوست که این موقعیت‌ها را به شکل اثربخشی صورت‌بندی کرده و به کمدی موقعیت بدل می‌کند. کمدی موقعیت معمولا در بستر شرایط متضاد و پارادوکسیکال رخ می‌دهد، اما در اینجا بیشتر با یک موقعیت نامتعارف روبه‌رو هستیم.

مردی متعصب و غیرتی دوآتشه متوجه می‌شود بالای سر قبر همسرش مردی دیگر را دفن کرده‌اند و این اتفاق به‌بستری برای شکل‌گیری کمدی قصه بدل می‌شود که البته واجد رویکردی انتقادی نیز هست. اساسا افراط و زیاده‌روی در یک کنش رفتاری یا اعتقادی خود به خود موجب کمیک شدن آن می‌شود. در همان ابتدای فیلم و قبل از سفر آقای کمالی (رضا عطاران) به چین و ماجرای قبرها، حساسیت بیش از حد او نسبت به برخی مسائل واجد رگه‌هایی از طنز است، مثل صحنه انتخاب شعر سنگ قبر یا مثلا حساسیت کمالی بر حجاب دخترانش.

نمونه‌ای از این حساسیت‌ها را در فیلم کمدی توکیو بدون توقف با بازی مهران مدیری نیز شاهد بودیم، اما در اینجا مطلقا با یک کمدی خالص مواجه نیستیم و فیلم مسیر جدی خود را پی می‌گیرد، هرچند در نماهای فانتزی اثر ـ که در خواب و رویاهای آقای کمالی درباره همسرش (پانته‌آ بهرام) و آقای محتشم (پیمان قاسم‌خانی) می‌بینیم ـ به نظر می‌رسد فیلمساز در پی تمهیداتی آگاهانه برای طنز است و در کنار طنز موقعیت، از عناصر و مولفه‌هایی فانتزی هم استفاده می‌کند. هرچند استفاده از این فانتزی در صحنه پایانی در مقبره، یکدستی اثر را مخدوش می‌کند و منطق دراماتیک با کلیت قصه ندارد. صحنه‌های حرف زدن با جنازه، اگرچه قابلیت‌های طنازانه خوبی دارد، اما با ساختار روایی فیلم در تضاد است.

اساسا فانتزی در کمدی‌ موقعیت به یک عنصر زائد بدل می‌شود و از منطق اثر بیرون می‌زند مگر این‌که بهانه دراماتیک برای آن وجود داشته باشد. با این حال پایان‌بندی فیلم بویژه سویه بصری آن‌ ـ که با خوابیدن آقای کمالی در قبر و برفی که می‌آید و حرکت عمودی دوربین از پایین به بالا همراه می‌شود ـ زیبایی‌شناسی آن را تکمیل می‌کند.

طبقه حساس ازجمله کمدی ـ جدی‌های خوب است که می‌تواند سینما را از بحران مخاطب نجات داده، آن را درگیر قشری‌گری و لودگی هم نکند ضمن این‌که قصه تازه‌ای دارد و از حیث مضمون نیز تکرار مکررات نیست. تازگی قصه در کنار بازی خوب به همراه فیلمنامه قوی و کارگردانی پخته دست به دست هم می‌دهد تا طبقه حساس به یکی از بهترین‌های طنز سینمای ایران در سال‌های اخیر بدل شود، ضمن این‌که به شکل هوشمندانه و ظریفی واجد طنازی‌های سیاسی ـ اجتماعی است و بدون ارجاع مستقیم، آن را در لایه‌های درونی درام می‌گنجاند! با این‌که فیلم ظرفیت فرو غلتیدن در لودگی را دارد، اما فیلمساز با دقت و درایت حرفه‌ای آن را کنترل کرده، از ابتذال گفتاری‌‌،‌‌ بصری نجات می‌دهد.

البته می‌توان انتقاداتی را به شخصیت‌پردازی آقای کمالی وارد کرد که در جاهایی شاهد نوعی تضاد در او هستیم. از یک سو افراط در برخی حساسیت‌ها آن اندازه است که او می‌گوید به نظر من غیرت، از اصول دین است و از طرف دیگر، میل درونی او به ازدواج مجدد قبل از این‌که چهلم همسرش فرابرسد، در نوع خود تعجب‌برانگیز است. پیشنهاد او به همسر محتشم (بهاره رهنما) مهم‌ترین دلیل و نشانه این مدعاست. هرچند به نظر می‌رسد فیلمساز آگاهانه قصد دارد تعصب کورکورانه او را از این طریق بیشتر احساسی و جاهلانه نشان دهد و از طریق تناقض‌های رفتاری به نقدی درونی از رفتارهای قهرمان قصه خود بپردازد.

صحبت‌های روحانی فیلم (محمدرضا فروتن ) نیز دلیل دیگری است بر این‌که این شکل غیرت‌ورزی نه دلیل منطقی و عقلانی دارد و نه حجت شرعی! پیوستگی و درهم تنیدگی مساله غیرت با مسائل اخلاقی ـ شرعی شاید این گمان را ایجاد ‌کند که برخی غیرت آن هم از نوع متعصبانه و کورکورانه‌اش را صرفا محصول انگاره‌های مذهبی بدانند، اما صحبت‌های روحانی و این‌که اساسا محرمیت بین زن و مرد بعد از مرگ یکی از زوجین خود به خود باطل است، خط بطلان بر این نگرش می‌کشد و هرگونه حساسیت و تعصب بی‌مورد و افراطی می‌تواند به یک کنش ضد دینی بینجامد.

طبقه حساس فارغ از سویه سرگرم‌کنندگی و جذابیت سینمایی‌اش به اصلاح برخی برداشت‌های نادرست و مغشوش از دین در جامعه کمک می‌کند و به همین دلیل است که سخنان روحانی فیلم با وجود بازی نه‌چندان خوب فروتن، دلنشین و تاثیرگذار می‌شود.

سیدرضا صائمی ‌/‌ جام‌جم