ظرفیت‌های تمدن اسلامی برای فناوری

در غزوه خندق پیشنهاد شد گرداگرد شهر یثرب خندق بکنند تا از پیشرفت دشمن جلوگیری شده و سپس با ساختن دژها و سنگرها در اطراف خندق یا پرتاب تیروسنگ از گذر دشمن از خندق جلوگیری شود. پیامبر اسلام(ص) پیشنهاد را پذیرفتند. کندن هر ناحیه به عهده گروهی از مسلمانان واگذار شد و این کار طی شش تا هشت روز به پایان رسید. خندق بایستی به طول تقریبا پنج کیلومتر و عرض هفت تا ده متر و عمق حداقل سه متر کنده می‌شد.

در عصر فتوحات اسلامی در اروپا، دوره‌ای که قرطبه برای پایتختی حکومت اسلامی در سرزمین اندلس اسپانیا انتخاب شد یک شهر کوچک بود، اما بزودی پایتخت یک کشور مستقل توسعه‌یافته گشت. الگو قرار دادن شهر دمشق در ساخت منازل و خیابان‌ها و بوستان‌ها توسط عبدالرحمن یکم و تأسیس مسجد جامع قرطبه از اصلی‌ترین فعالیت‌های تکنولوژیک مسلمانان در قرن هشتم میلادی بوده است.حاکمان مسلمان اندلس از نخستین روزهای فتح منطقه به اهمیت ناوگان دریایی به‌عنوان یک جزء مکمل نیروهای جنگی توجه داشتند. تاسیس یک نیروی دریایی اسلامی در اسپانیا نه محال بود و نه مشکل، چون شبه‌جزیره ایبریه به لحاظ موقعیت طبیعی و مصنوعی خود از نظر تامین مواد اولیه، آهن، چوب، کارگاه و اسکله و کشتی‌سازی سابقه طولانی داشت.

در دوره عبدالرحمن دوم گروه‌های مستعربان و بربرها همراه مسلمانان اداره و پشتیبانی از لنگرگاه‌های کوچک، کارخانجات و کارگاه‌های کشتی‌سازی قدیمی و جدید را عهده‌دار بودند.در متون تاریخ‌نگاران آمده است: عبدالرحمن دستور داد کارگاه‌ها و کارخانجات کشتی‌سازی را با بودجه حکومتی بسازند و مهندسان صنایع دریایی و کارشناسان فنی را از هر جا گرد آوردند تا با حقوق بسیار زیاد و ثابت در آنجا مشغول به کار شوند. مسلمانان برج‌های دائمی را به منجنیق‌ها و آتش‌افکن‌ها مجهز ساختند. بنادر شرقی اندلس به دلیل وجود لنگرگاه‌ها و اسکله‌های متعدد از بخش‌های استراتژیک حکومت اسلامی در اسپانیا بوده است.

در اسپانیای اسلامی، مطالعات درباره مذاهب اسلامی، فعالیت فیلسوفان با محدودیت‌های کمتر، حفظ نخبگان علمی، تقویت نظام آموزشی اسلامی، رقابت نکردن امرا با علما، وحدت در قومیت‌ها، تلاوت قرآن و ارجاع احوالات انسانی به قرآن و صدور تکنولوژی اسلامی در دوره‌های تاریخی مورد توجه بود. ابن‌طفیل، ابن‌باجه و ابن‌رشد طب اسلامی را توسعه دادند و ادریسی، جغرافیدان سرشناس آن سال‌ها بود. ساخت شهرها ازجمله مرسیه و الزهراء انجام گرفت و قرطبه شهری با جمعیت 5‌/‌3 میلیون نفر شد و قرن پس از آن یعنی قرن نهم میلادی به دو برابر جمعیت خود رسید. بناهایی که مسلمانان در اروپا بنا می‌کردند، مستحکم و باارزش بود. پل‌ها، معابر و شاخه‌های نهرها و جدول‌های آبیاری اراضی در مناطقی از سوئیس و جنوب سرزمین گل (فرانسه کنونی) و قصرهای پرعظمت و باشکوه در اسپانیا بنا شد. پادشاه لیون در سال 960 میلادی به منظور معالجه بیماری صعب‌العلاج خود نزد پزشکان مسلمان قرطبه در اسپانیا می‌رفته است.

تکنولوژی مسلمانان فقط در فن معماری و نگار ساختمان‌ها و مساجد باشکوه نبود، بلکه شامل بسیاری از تکنولوژی‌ها نظیر گیاه‌شناسی و پزشکی هم می‌شد. توماس گلیک می‌گوید: مسلمانانی که نسبت به فتح اسپانیا اقدام نمودند، فاتح پیشرفت‌های تکنولوژیک و علمی چین و هند، روم و ایران باستان هم بودند. این تکنولوژی‌ها شامل صنعت کاغذسازی، تهیه شکر و موکت‌بافی و صنایع سنگین نظامی بوده است. تکنولوژی تولید کاغذ سمرقندی، استفاده از جداول ستاره‌شناسی هندی‌ها و اعداد هندی و همچنین برگردان متون فلسفی و علوم طبیعی از زبان‌های فارسی و یونانی به زبان عربی در این دوره به اوج رسید. تولید کاغذ و جوهری که روی آن نگاشته می‌شود، توسعه علم شیمی را به همراه داشت. جنبش ترجمه و برگردان متون زبان‌های متفاوت مدیون توسعه صنایع کاغذسازی بوده است.

سبک زراعت هندی که در پرورش محصولات موسمی نظیر برنج، نیشکر، پنبه، هندوانه و مرکبات پیشرو بود و کشت کنگر فرنگی و بادمجان سرزمین ایران نیازمند آموختن نوعی تکنولوژی‌ جدید در زراعت بود که تنها تحت نظام آبیاری ویژه رونق می‌گرفت. البته در آن دوره خشکسالی‌های پراکنده در حوزه‌ مدیترانه پیشرفت کشاورزی در مناطق شرقی را قوت بخشید. تکنولوژی آبیاری که ظاهرا منشأ ایرانی داشت نظیر چرخ آبیاری پارسی، قنات‌ها و کانال‌های آبیاری و تکنولوژی نوریه توسط مسلمانان استفاده شد. نوریه این امکان را پدید آورده بود خانواده‌ها اقدام به آبیاری مزارع خود کنند. بافندگان و سفالگران ایرانی به آندلس مهاجرت کردند. زندانیان چینی، تکنولوژی کاغذسازی را به بخارا آوردند و صنعتگران از مناطق دیگر به سرزمین‌های اسلامی مهاجرت کردند. نجوم بطلمیوسی و استفاده از اسطرلاب برای تعیین عرض جغرافیایی برای یافتن جهت قبله در سرزمین اسلامی فراگیر شد. کاپیتان‌های کشتی مسلمان ترجیح می‌دادند از ابزارهای ساده‌تر نظیر بلوک چوبی و رشته نگوله‌دار به جای اسطرلاب استفاده نمایند تا بتوانند ارتفاعات آسمانی را بسنجند. اسطرلاب برای تعیین وقت نماز استفاده می‌شد و حتی منجمانی جهت این کار استخدام می‌شدند. تسطیح کانال‌های آبیاری با علم‌المیزان یا علم تعادل به منظور تعیین شیب مناسب مسیر آبیاری صورت می‌پذیرفت.

مسلمانان با این‌که امکان داشتند، نسبت به تحریم تکنولوژی برای اروپاییان اقدام نکردند و امر تجارت و انتقال تکنولوژی را با سایر اهالی و همسایگان غیرمسلمان انجام می‌دادند. هم‌اکنون ردپای این تکنولوژی در مناطق حاشیه‌ای خلیج‌ فارس، ایران، سوریه و ترکیه دیده می‌شود. باید به این مسیر تاریخی توجه داشت.

1 ـ تعامل مستمر و وحدت به همراه انتقال تکنولوژی از سرزمینی به سرزمین دیگر 2ـ تلاش و پشتکار به همراه سرمایه‌گذاری 3ـ و آینده‌نگری دائمی، تنها بخشی از ویژگی‌هایی است که مسلمانان در دستیابی به تکنولوژی اسلامی پیموده‌اند. این دستاوردها از سرشت ذاتی دین مبین اسلام در توجه توأمان به دنیای حسنه و آخرت حسنه نشأت گرفته است.

پژوهش‌های گسترده‌تر در روش‌های دسترسی به تکنولوژی‌های جدید، قطعا آینده تکنولوژی اسلامی را در سرزمین اسلامی ایران فراهم و روشن خواهد کرد.

جلال نبها‌نی‌زاده / جام‌جم