قدرت سازگاری را دست کم نگیرید

همچنان که هوای کره زمین روز به روز گرم‌تر می‌شود، نگرانی بیولوژیست‌ها از آینده مبهم گونه‌هایی که حیاتشان به نوعی به سرما وابسته است نیز بیشتر و بیشتر می‌شود. یکی از این موجودات، پایکاهاست. پایکا پستانداری کوچک و شبیه خرگوش است، اما در مقایسه با خرگوش جثه و گوش‌های کوچک‌تر و پاهای کوتاه‌تری دارد. شاید بتوان پایکاها را به موش‌های بزرگ بدون دم هم تشبیه کرد، اما به هر حال یکی از خصوصیات منحصربه‌فرد آنها توانایی زیست در مناطق کوهستانی و سرد شمال آمریکا، اروپا و آسیاست.

گونه‌های مختلف، رازهای مختلف

در ایران فقط یک گونه پایکای بومی زیست می‌کند که روز فعال و گیاهخوار است و پراکنش نسبتا قابل توجهی در مناطق کوهستانی، تپه‌ها و ارتفاعات بالاتر از 3000 متر از خراسان گرفته تا کرمان، اصفهان، کردستان، تهران و سمنان دارد، اما در آمریکا گونه‌ای دیگر از این جانور یافت می‌شود که به آن پایکای آمریکایی (Ochotona‌/‌princeps) می‌گویند. بنا به تحقیقات اتحادیه جهانی حفاظت از طبیعت و منابع طبیعی جمعیت این حیوان برخلاف پایکای ایرانی که شرایط نسبتا پایداری را تجربه می‌کند، رو به کاهش است. با این حال اتحادیه جهانی حفاظت از طبیعت و منابع طبیعی کماکان پایکای آمریکایی را در رده حداقل نگرانی فهرست سرخ خود نگاه داشته است. دانشمندان پیشتر باور داشتند پایکای آمریکایی می‌تواند یک شاخص ایده‌آل برای تعیین تاثیرات تغییرات اقلیمی بخصوص گرمایش جهانی باشد. پراکنش محدود این‌گونه در اقلیم‌های خاص تا حدودی در شکل‌گیری این باور نقش داشته، اما اخبار جدید شاید باور بسیاری از دانشمندان را تغییر دهد.

سازگاری با یک بحران

تحقیقات اخیر پژوهشگران دانشگاه یوتا نشان داده برخی پایکاهای آمریکایی تغییرات شگرفی در رژیم غذایی خود اعمال کرده‌اند. شواهد حاکی از آن است که برخی پایکاها که در ارتفاعات پایین‌تر زیست می‌کنند، ظاهرا خزه‌ها را هم به سبد غذایی خود اضافه کرده‌اند. از نظر متخصصان این رژیم غذایی متفاوت و غیرمعمول این مزیت را دارد که حتی در صورت ادامه شرایط گرمایش جهانی، بقای آنها را تضمین خواهد کرد. پایکاها اغلب عادت به جمع آوری علوفه زیاد که گاه ارتفاع و قطر آن به نیم متر می‌رسد، دارند. اما دانشمندان بر این باورند تغذیه از خزه در عمل مساله دیگری است، چرا‌که نوعی سازگاری رفتاری تلقی می‌شود و می‌تواند تا حد زیادی پایکاها را در برابر بحران غیرقابل انکار گرمایش جهانی بیمه کند.

عایق‌های حرارتی رنگ عوض می‌کند

پایکاها بیشتر به خاطر توانایی زیست در مناطق بسیار سرد و منجمد شناخته شده‌اند. بدن آنها برای تولید گرما، متابولیسم بسیار بالایی دارد. شکم بزرگ، دست و پاهای کوتاه، گوش‌های کوچک و نداشتن دم که در مجموع ظاهری گرد را ترسیم کرده، همه ازجمله ویژگی‌هایی است که امکان حفظ درجه حرارت را برای پایکاها مهیا می‌کند. البته در این میان نباید از نقش ارزنده موهای خاکستری متمایل به قهوه‌ای غافل شد. پایکاها را انصافا باید یکی از پر‌بازده‌ترین عایق‌های حرارتی به حساب آورد، در حالی که نگهداری آنها در درجه حرارت 25 درجه سلسیوس فقط ظرف دو روز می‌تواند زمینه را برای مرگ حیوان فراهم کند. یکی از مسائلی که دانشمندان دانشگاه یوتا ازجمله دکتر جوآنا وارنر را شگفت‌زده و آنها را وادار به تحقیقات بیشتر درباره پایکاهای آمریکایی کرد، این مساله بود که آنها گزارشی دریافت کردند مبنی بر آن‌که پایکاهای منطقه حفاظت شده رودخانه کلمبیا جورج نه‌تنها در ارتفاعات پایین‌تر زیست می‌کنند، بلکه حتی نسبت به تغییرات درجه حرارت هم از خود واکنش غیرمتعارفی نشان نمی‌دهند. در اصل پایکاهای این منطقه حفاظت شده در تنگه‌ای زیست می‌کنند که فاصله چندانی با کوه‌های مشهور هود ایالت اورگون ندارد، اما به واقع یک منطقه کم‌ارتفاع و حتی پست‌تر است. تحقیقات نشان داده حتی شرایط زیستی در این منطقه نیز با آن معیارهایی که پایکاها به آنها عادت کرده‌اند، کاملا متفاوت است. دکتر وارنر می‌گوید پایکاها در کوهستان هود فقط سه ماه از سال را بدون برف سپری می‌کنند، اما این منطقه فقط سه هفته از سال پوشیده از برف است و این پرسش را مطرح می‌کند این تفاوت رفتاری از کجا آمده است.

راز تغییر کیفیت غذا

دکتر وارنر برای پاسخ به این پرسش مجبور شد رنج یک سفر طولانی و سخت را بر خود هموار کند. جزئیات این سفر و یافته‌های این محقق و همکارش به تفصیل در مجله مشهور شناخت پستانداران ارائه شده است. آنها در این مقاله خاطرنشان کرده‌اند ساعت‌ها به نوبت جابه‌جایی و تغذیه پایکاهای بالغ را زیر نظر گرفته و متوجه شده‌اند آنها گرایش عجیبی به استفاده از خزه‌ها دارند. این مساله حتی آنها را بیشتر شگفت‌زده کرده، چراکه واقعیت این است خزه غذای باکیفیتی نیست.

دکتر وارنر در ادامه افزود: پستانداران معمولا و به طور خاص نمی‌توانند مقادیر زیادی خزه مصرف کنند، چراکه این غذا برای آنها فاقد کیفیت لازم است. حدود 80 درصد خزه از فیبر تشکیل شده و این درست شبیه آن است که ادعا کنیم این حیوان کاغذ می‌خورد و اتفاقا از خوردن آن هم راضی است. برای توضیح این‌که چه چیزی به پایکاها کمک می‌کند حداکثر مواد مغذی را از خزه‌ها به دست بیاورند، نخست لازم است به یک عادت رفتاری خاص اشاره شود. به واقع بسیاری از حیوانات به صورت طبیعی عادت به تغذیه از مدفوع دارند و برخی دیگر این کار را انجام نمی‌دهند، مگر آن‌که شرایط محیطی چنین روشی را به آنها دیکته کند. خویشاوندان نزدیک پایکاها یعنی خرگوش‌ها و همستر نیز جزو حیواناتی هستند که فرآیند تخمیر را در روده خلفی انجام می‌دهند. این نوع فرآیند هضم را بیشتر می‌توان در علفخواران مونوگاستریک که معده بسیار ساده‌ای دارند، جستجو کرد. در واقع تخمیر میکروبی به این حیوانات کمک می‌کند بتوانند سلولز را هضم کنند، اما درباره پایکاها باید به این مساله اشاره کرد که تحقیقات اخیر نشان داده، آنها فقط برای هضم خزه از مدفوع خود استفاده می‌کنند.

نقش موثر باکتری‌ها در گیاهخواری

باید این مساله را هم به خاطر داشت که پایکاها دو نوع مدفوع دارند. یک نوع آن پلت مدفوعی به صورت کوچک و سفت و نوع دیگر پلت روده کور که بزرگ‌تر و مرطوب‌تر است. پلت در واقع اصطلاحی است که برای بخش‌های هضم نشده غذا در حیوانات و بخصوص پرندگان کاربرد دارد. تحقیقات اخیر نشان داد پایکاهای آمریکایی با مصرف پلت روده کور خود به واقع هضم خزه را از طریق باکتری‌های روده‌ای امکانپذیر می‌کنند. در نتیجه این پایکاها نیستند که خزه را هضم می‌کنند، بلکه میکروب‌ها هستند که امکان شکست زنجیره فیبری را برای این پستاندار مهیا می‌سازند.

دکتر وارنر می‌افزاید: این نحوه تغذیه به پایکاها امکان می‌دهد شش برابر آنچه در شرایط عادی می‌توانند از خزه‌ها انرژی بگیرند. از طرف دیگر آنها دیگر مجبور نیستند همانند پایکاهای کوهستانی ساعت‌ها زمان صرف تهیه علوفه کنند.

شمشیر گرمایش بر سر گونه‌های مختلف جانوری

دکتر وارنر می‌گوید: دستاوردهای تحقیق وی به هیچ وجه به آن معنا نیست که از این پس دیگر خطر تغییرات اقلیمی پایکاها را تهدید نخواهد کرد، بلکه تنها بیانگر این واقعیت است که این حیوانات بیشتر از آنچه پیشتر تصور می‌شد، قابلیت انعطاف دارند. وی در خاتمه افزود: دقیقا مشخص نیست آیا سایر گونه‌های پایکا نیز می‌توانند چنین انعطاف‌پذیری و تغییر رفتاری از خود بروز دهند یا خیر. با وجود این شواهد حاکی از آن است که هنوز هم گرمایش جهانی می‌تواند یک خطر بالقوه برای بسیاری از گونه‌ها تلقی شود، اما این‌که هر موجود زنده قرار است دقیقا چه عکس‌العملی در برابر این خطر از خود نشان دهد، باید منتظر ماند و دید.

فرناز حیدری / جام‌جم